Τα Διηγήματα των Χριστουγέννων

Έτσι στο διήγημα, μέσα από μια καλοεπεξεργασμένη πλοκή αποκαλύπτει μια αλήθεια της καθημερινότητάς μας, που η εξοικείωση μαζί της την έχει σβήσει από τα μάτια μας. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι σημαντικές στιγμές του κοινού μας βίου, όπως οι χριστουγεννιάτικοι εορτασμοί, τις συνδέουμε, τις κατανοούμε, αλλά και τις στολίζουμε με κείμενα παλιότερων και σύγχρονων λογοτεχνών που συγκροτούν σειρές χριστουγεννιάτικων διηγημάτων, που εκτίθενται στις προθήκες των βιβλιοπωλείων.
Μέσα στο πλαίσιο αυτό, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα χριστουγεννιάτικα διηγήματα του ΄΄Αλεξ. Παπαδιαμάντη, τα οποία κυκλοφορούν σε αυτοτελείς συλλογές, αφιερωμένες ειδικά στο έργο του.

Ο Παπαδιαμάντης στα κείμενα του αυτά περιγράφει τον κόσμου του, έναν κόσμο σκληρό και αδυσώπητο. Ο άνθρωπος της εποχής του δεν είναι ο αγνός «άνθρωπος της φύσης», ούτε ο καθαγιασμένος «λαός», είναι ο άνθρωπος του «αθώου» υπολογισμού που ζει στον κόσμο των στοιχειών και των φαντασμάτων, που οι πίστεις του ταιριάζουν με τις συνθήκες της ζωής του, την άγρια και ακραία φτώχια, τον αγώνα της επιβίωσης για το ψωμί που είναι λίγο και ο καθένας προσπαθεί να το αρπάξει από τον άλλον.

Σε αυτόν τον κόσμο η εκκλησία, ο Χριστός και οι άγιοι, είναι το μόνο αντίβαρο στην αγριότητα, ο τρόπος με τον οποίο μια κοινωνία προσπαθεί να ημερέψει η ίδια. Η κοινότητα, έχοντας ως συνεκτικό κρίκο τον υπερχρονικό λόγο της Εκκλησίας, αυτοδεσμεύεται στην τήρησή του και αναθέτει τη μεταβίβασή του σε ένα από τα μέλη της που τα ράσο – σύμβολο του επιτρέπει να μοιράζει τη χάρη, αλλά και τη συγχώρεση ως αντίτιμο για την ομολογία των σφαλμάτων τους και των λαθών τους. Είναι ένας εσωτερικός μηχανισμός κάθαρσης και ισορροπίας, γι’ αυτό και είναι αναγκαίος και γνήσιος.

Το άνοιγμα των μικρών αυτών κοινωνιών έσπασε τον μηχανισμό αυτόν, στο επίπεδο της κοινότητας τουλάχιστον, και κράτησε μόνο το κέλυφος, τα έθιμα που επαναλαμβάνονται μηχανικά κάθε χρόνο. Ο Παπαδιαμάντης, με οξύνοια διαβάζει τους ανθρώπους της κοινωνίας αυτής, όντας και ο ίδιος ένας από αυτούς. Ταυτόχρονα, ως μεγάλος τεχνίτης κάνει τον αναγνώστη να ξεχνά να ελέγξει τη τεχνητή δημιουργία που έχει μπροστά στα μάτια του και να διαλύσει τους αρμούς της.

Τα διηγήματα μέσω από τους λογοτέχνες

Μεγάλοι λογοτέχνες έγραψαν διηγήματα και τα επόμενα χρόνια και κυκλοφορούν σήμερα σε συλλογές. Οι νεότεροι αυτοί λογοτέχνες έντυσαν τον λόγο με τα νέα υλικά των νέων πανίσχυρων ιδανικών της εποχής τους και προσπάθησαν να συγκεράσουν την κοινωνική αμφισβήτηση με τις νέες λογοτεχνικές φιλοδοξίες. Η εθνική ταπείνωση, άλλωστε, του ’97 κατέστησε την ηθογραφία ανεπαρκή, σε σημείο που ο Δ. Χατζόπουλος έγραφε το 1901: «Η ελληνική αυθύπαρκτος φιλολογία με την χαμηλήν τάσιν του να περιγράφη τον Μαστρο-Δημήτρη ή την ωραίαν λυγερήν Βάσον! Σας χαρίζομεν μια τέτοιαν αυθυπαρξίαν σε ρωμιούς, και σε ξένους».

Έτσι, τα κείμενα που γεννήθηκαν στην επόμενη γενιά αποκαλύπτουν τα βάσανα της δικής τους εποχής, τις αντιθέσεις και τη διαπάλη που προέκυψε από τη μετατόπιση του κέντρου βάρους της ζωής από το χωριό στην πόλη, από την αγροτική ζωή στην αστική ζωή. Οι επόμενες γενιές του ’20 και του ’30 ξεπέρασαν τα όρια του απλού ηθογραφικού διηγήματος και άφησαν ευσύνοπτες γλωσσικές δημιουργίες που μπορούν και σήμερα να μας συμπαρασύρουν σε ένα ταξίδι στην Ελλάδα και, ταυτόχρονα, να μας κάνουν να διασχίσουμε τον χρόνο, όλο τον 20ο αιώνα και το πρώτο τέταρτο του 21ου.

Ο απόηχος, ό,τι ζήσαμε ως χώρα, το πως αλλάξαμε, το πως φτάσαμε ως εδώ, τα κείμενα αυτά το φανερώνουν με ενάργεια και καθαρότητα, μιας και τα Χριστούγεννα συνδέονται με τις βαθύτερες πίστεις μας, τις αξίες μας, αλλά και την ενσώματη λειτουργία αυτών ακριβώς των πίστεων στην καθημερινή μας ζωή, το πως δηλαδή τις μετατρέπουμε ως κοινωνικά όντα σε δράσεις κοινωνικές, συλλογικές και ατομικές. Τα κείμενα αυτά των εποχών, ενώ μιλάνε πάλι για τα Χριστούγεννα από μόνα τους μας μαρτυράνε μια μικρή στην αρχή, αχνή, αλλά όλο και εντονότερη, μετατόπιση του λόγου.

Ο ρόλος του Χριστιανισμού

Ο Χριστιανισμός των περιόδων αυτών, ιδίως του πρώτου μισού του 20ου αιώνα, είναι ένας σοσιαλίζων χριστιανισμός ή ένας φιλελεύθερος χριστιανισμός, ανάλογα με το ιδεολογικό ρεύμα που ακολουθεί ο συγγραφέας. Ενώ η φτώχεια περιγράφεται πάλι με τα μελανότερα χρώματα και τα δεινά που έπληξαν τον τόπο μας ξεφεύγουν σε μικρές ατελείωτες φράσεις, υπαινικτικές, όπως στο κείμενο του Μυριβήλη «Ο Μανωλάκης γυρεύει το Θεό», που οι συμμορίτες έσφαξαν τον άνδρα της μάνας του Μανωλάκη στο κίνημα…(η γλώσσα αποκαλύπτει τη στάση του συγγραφέα απέναντι στα γεγονότα και το θυμό του), ο κεντρικός άξονας των κειμένων έχει να κάνει με ένα λόγο καταγγελτικό, είτε της μη ανταπόκρισης των θεσμών, ακόμη και των χριστιανικών, στην εκπλήρωση του λόγου της ύπαρξής τους, είτε στην αδιαφορία των ανθρώπων που δεν ενδιαφέρονται για τον πόνο όσων υποφέρουν και δεν είναι αρκούντως φιλάνθρωποι.

Οξύτατες κοινωνικές αντιθέσεις ξεπηδάνε από τις σελίδες τους και ο θάνατος, ενώ στον Παπαδιαμάντη συνδέονταν με την αποχαλίνωση των ενστίκτων από την άγνοια και τις προλήψεις, στα κείμενα της εποχής αυτής, ο θάνατος είναι πιο κοντά στον άνθρωπο και συνδέεται με την ανυπαρξία οποιουδήποτε δικτύου προστασίας του ανθρώπου από την ακραία φτώχεια.

Ο λόγος, όμως, σε μεγάλο βαθμό μένει κρυπτικός, μετέωρος. Ζωγραφίζει τις παράγκες, περιγράφει τον ατομικισμό των νέων αναδυόμενων μικροαστικών και μεσοαστικών στρωμάτων, σαρκάζει τον νεοπλουτισμό και την κενότητα ή και τον απλό πλουτισμό κάποιων αστών, δείχνει να υποτιμά, όμως, τα μεγάλα γεγονότα που συντάραξαν ολόκληρο τον 20ο αιώνα. Τα Χριστούγεννα στέλνουν το μήνυμα που θέλουν οι αντιμαχόμενες ιδεολογίες της εποχής και ο λόγος γίνεται διδακτικός.

Η παλιά κοινωνία διαλύεται ως σύνολο αναδομείται και οι άνθρωποι για να αποφύγουν τη φρίκη του εκάστοτε παρελθόντος, πόλεμοι, εκτοπίσεις, πολιτικές συγκρούσεις, διχασμοί, προσβλέπουν απελπισμένα στο μέλλον. Το μέλλον είναι η διαφυγή και το μέλλον είναι το παιδί. Οι μορφές σχηματοποιούνται σε μεγάλο βαθμό και τα Χριστούγεννα, ιδίως, γίνονται γιορτή για τα παιδιά. Το παιδί ντύνεται τις προσδοκίες μιας κοινωνίας για φυγή προς τα εμπρός, είναι η ελπίδα και η απαντοχή. Το παρόν δεν φαίνονταν ακόμη επιθυμητό, παρά το γεγονός ότι η φτώχεια δεν είναι μοίρα κοινή των ανθρώπων πλέον, αλλά επιμερισμένη σε ομάδες και σύνολα που βρίσκονται στο περιθώριο, στις παράγκες. Έτσι, η προσφυγή στο παιδί – μέλλον και η πραγματικότητα που δεν αποκαλύπτεται στην ολότητά της υποκρύπτονται πίσω από την καταφυγή στη φαντασία και στο παραμύθι που απευθύνεται πλέον σε όλους.

Διηγήματα: Από τον 20ο αιώνα στον 21ο

Αυτό που διαφοροποιεί, όμως, τα κείμενα του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα με τα κείμενα του πρώτου τέταρτου του 21ου είναι η τεχνική της γραφής. Προβλήματα που παρουσιάζονταν στις προηγούμενες εποχές εντείνονται, παρά το γεγονός ότι η περίοδος χαρίζει και σημαντικά δείγματα γραφής στο είδος. Όμως, δεν είναι λίγα τα κείμενα στα οποία η γλώσσα προδίδει τον συγγραφέα που κρύβεται πίσω από τον ήρωα του κειμένου, σε άλλα η ενότητα του ύφους διασπάται, ο διδακτισμός ξεχειλίζει και η φαντασία υποκαθιστά την όποια σχέση με την πραγματικότητα, η οποία φαντάζει, μέσα από τα κείμενα αυτά, αδιάγνωστη, ανερμήνευτη στο σύνολο της, μόνο μικρές εκφάνσεις της μπορούν να συλληφθούν.

Η Ιδεολογία υποκαθιστά σε μεγάλο βαθμό την γνησιότητα της ματιάς, την ευθύτητα της ανάγνωσης του κόσμου από τον συγγραφέα. Η πολιτική ορθότητα επιβάλλει την προβολή της πολύπολιτισμικότητας, την καταγγελία των εμφανών δεινών της σημερινής κοινωνίας, τη νέα φτώχεια, παρότι και αυτή μόλις υποσημειώνεται, ή τη μετανάστευση και τους νέους τόπους «παραμονής» που αυτή δημιουργεί. Ο κόσμος, όμως, παρότι αλλαγμένος και τακτοποιημένος και, παρά το γεγονός ότι προβλήματα του παρελθόντος έχουν λυθεί, καταλήγει χαοτικός και ανερμήνευτος. Η γνώση μοιράζεται απλόχερα σε όλους, η κοινωνική ενότητα έχει επιτευχθεί, οι προκαταλήψεις και οι δεισιδαιμονίες ανήκουν στο παρελθόν,

Ή μήπως όχι; Απ’ ότι φαίνεται το εξωλογικό και το υπερφυσικό είναι βαθιά ριζωμένα στην ανθρώπινη συνείδηση. Τα φετινά Χριστούγεννα, κουρασμένα κι αυτά από την υποχρέωση να μεταφέρουν ένα μήνυμα στους ανθρώπους, αναζητάνε στιγμές περισυλλογής σε αυτά τα μικρά κομψά κείμενα που, είτε είναι για μικρούς είτε για μεγάλους, καταφέρνουν να ανοίξουν μια μικρή έστω χαραμάδα στις αλήθειες της καθημερινότητας μας. Ο σύγχρονος γυαλιστερός και φωτεινός κόσμος μας, από τα, φθηνά συνήθως, φανταχτερά στολίδια των ημερών, έχει ίσως πολλά να σκεφτεί για να μη χάσει ολοκληρωτικά τον μίτο της ζωής του από τα δικά του χέρια. Ίσως, πάλι, αναζητήσει τα κατάλληλα γυαλιά για να διαβάσει το παρόν καλύτερα, πριν σκοτεινιάσει κι άλλο ο ουρανός από τα σύννεφα που πυκνώνουν γύρω μας και πριν κάνουν το «επί γης ειρήνη» από ευχή αναγκαιότητα.