Στην αίθουσα με τον Πουλαντζά - Η σχετική αυτονομία του κράτους

Η σκέψη του Νίκου Πουλαντζά είχε μαγνητίσει όχι μόνο τους θεράποντες της Αριστεράς της εποχής –ακόμη και πέραν της μεταρρυθμιστικής Αριστεράς– αλλά και τους θιασώτες του φιλελευθερισμού. Εμφανιζόταν ως νέος φρέσκος αέρας στον μαρξιστικό στοχασμό που τον σκίαζε ακόμη ο άκρατος δογματισμός, η αδυναμία του να εναρμονισθεί με τις εξελίξεις και η βαριά παρουσία του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού. Παρακάτω, ακολουθεί –για πρώτη φορά δημοσιευμένη– μία από τις παραδόσεις του Νίκου Πουλαντζά στο Πάντειο Πανεπιστήμιο το 1977 για το ζήτημα της σχετικής αυτονομίας του κράτους*.

“Για να δούμε πώς ακριβώς λειτουργεί η σχετική αυτή αυτονομία του κράτους και πώς εγκαθίσταται αυτή η πρακτική πολιτική, πρέπει να προχωρήσουμε κάπως περισσότερο στη θεωρία. Δηλαδή, ότι το κράτος το ίδιο δεν πρέπει να το βλέπουμε σαν μια οντότητα καθεαυτή. Το κράτος είναι μια σχέση, όπως το κεφάλαιο. Όπως έλεγε ο Μαρξ, το κεφάλαιο δεν είναι ένα αντικείμενο, δεν είναι το χρήμα, δεν είναι μία μεταφυσική οντότητα.

Το κεφάλαιο είναι μια σχέση, η σχέση μεταξύ κεφαλαίου και μισθωτής εργασίας. Νομίζω ότι πρέπει να πω πως το κράτος είναι μια σχέση. Πιο συγκεκριμένα, η συμπύκνωση ενός συσχετισμού δυνάμεων μεταξύ τάξεων και μερίδων τάξεων, έτσι που οι τάξεις ή αυτές οι μερίδες τάξεων να εκφράζονται με τρόπο ειδικό, στο εσωτερικό, μέσα στο ίδιο το κράτος.

Συλλαμβάνοντας το κράτος σαν μια σχέση, σημαίνει ότι βγαίνουμε από το ψευτοδίλημμα το οποίο κυριαρχεί σήμερα στις θεωρίες περί κράτους. Σημαίνει ότι υπερβαίνουμε το πρόβλημα να δούμε το κράτος αποκλειστικά ως υποκείμενο ή ως αντικείμενο. Το κράτος δεν είναι ούτε αντικείμενο ούτε ένα υποκείμενο. Διαφωνώ με την αντίληψη του κράτους ως αντικείμενο, αυτή την οποία ανέλυσα ως μηχανιστική θεωρία του κράτους, που το βλέπει σαν εργαλείο, σαν ένα απλό όργανο στα χέρια της άρχουσας τάξης. Καμία σχετική αυτονομία δεν υπάρχει τότε στο κράτος.

Το κράτος αντικείμενο, το κράτος πράγμα. Αλλά υπάρχει και μια άλλη οπτική, η οποία βλέπει το κράτος ως υποκείμενο. Είναι η κλασική θεώρηση από τον Έγελο μέχρι τον Μαξ Βέμπερ που θεωρεί ότι το κράτος έχει μια απόλυτη αυτονομία απέναντι στις κοινωνικές τάξεις και ότι η απόλυτη αυτονομία του αυτή είναι βασισμένη πάνω στην ίδια βούληση που έχει η λογική η οποία το διέπει απέναντι στην αναρχία της οικονομίας. Αυτή είναι η κλασική ιδεαλιστική αστική αντίληψη περί κράτους. Σε αυτή την αντίληψη του κράτους ως υποκείμενο, η απόλυτη αυτονομία του κράτους απέναντι στις κοινωνικές τάξεις συσχετίζεται με το γεγονός ότι το κράτος έχει μια δική του εξουσία, ανεξάρτητη από τις κοινωνικές τάξεις. Έτσι έχουμε δύο αντιλήψεις για το κράτος. Το κράτος ως αντικείμενο, το κράτος ως υποκείμενο.

Ποιο είναι το κοινό χαρακτηριστικό που έχουν και οι δύο αυτές αντιλήψεις όσον αφορά τις σχέσεις κράτους και άρχουσας τάξης ή αρχουσών μερίδων τάξης.; Είναι ότι οι σχέσεις κράτους και κοινωνικών τάξεων, συγκεκριμένα αρχουσών κοινωνικών τάξεων, θεωρούνται ως σχέσεις εξωτερικές. Υπάρχουν οι οντότητες, οι άρχουσες τάξεις από το ένα μέρος και το κράτος από την άλλη πλευρά, που είναι κατά κάποιον τρόπο αντιμέτωπες η μία με την άλλη. Ποια είναι η σχέση αυτή κράτους και αρχουσών τάξεων στο κράτος αντικείμενο; Υπάρχει το κράτος εργαλείο από τη μια μεριά, μια οντότητα, και οι κοινωνικές τάξεις και η άρχουσα τάξη που καθυποτάσσει το κράτος.

Στο κράτος ως υποκείμενο υπάρχει το κράτος με δική του εξουσία, με δική του βούληση και το οποίο καθυποτάσσει, αυτή τη φορά, τις άρχουσες κοινωνικές τάξεις. Είναι η κλασική αστική, αν θέλετε, αντίληψη περί εξουσίας. Δηλαδή ότι έχουμε δύο οντότητες: άρχουσες τάξεις και κράτος, και ότι μέσα σε μία κοινωνία υπάρχουν δύο οντότητες αντιμέτωπες, όπου η μία έχει τόσο λιγότερη εξουσία όσο περισσότερη έχει η άλλη. Λόγου χάρη, εάν οι άρχουσες τάξεις έχουν ποσοστό εξουσίας 60%, το κράτος θα έχει 40% και ούτω καθεξής.

Έτσι έχουμε την ποσοτική αντίληψη εξουσίας με τις δύο οντότητες αντιμέτωπες: κράτος και κοινωνικές τάξεις είτε θεωρεί το κράτος ως αντικείμενο είτε το κράτος ως υποκείμενο. Μέσα στην πρώτη από τις δύο αντιλήψεις μπορούμε να δούμε την κρατική οντότητα ως αντικείμενο, που σημαίνει ότι δεν του αναγνωρίζεται η αυτονομία, ενώ στη δεύτερη αντίληψη, που το κράτος λαμβάνεται ως υποκείμενο, η κρατική οντότητα παρουσιάζεται ως κάτοχος της απόλυτης εξουσίας.

Ας ξανάρθουμε στο ερώτημα πώς γίνεται η σχετική αυτονομία στο κράτος. Το κράτος είπαμε ότι είναι μια σχέση. Επαναλαμβάνω, είναι η συμπύκνωση ενός συσχετισμού δυνάμεων μεταξύ τάξεων και μερίδων τάξεων. Υπό αυτή την οπτική εντοπίζουμε, με ειδικό πάντα τρόπο, πώς οι τάξεις και οι ταξικές αντιθέσεις υφίστανται μέσα στον ίδιο τον μηχανισμό του κράτους. Αυτό σημαίνει ότι η σχετική αυτονομία του κράτους είναι το αποτέλεσμα ή η συνιστώσα των ταξικών αντιθέσεων, έτσι με τον τρόπο που οι ταξικές αυτές αντιθέσεις είναι εγγεγραμμένες μέσα στην ίδια τη δομή του κράτους.

Αυτό σημαίνει ότι το κράτος, είναι ένας μηχανισμός ο οποίος είναι φτιαγμένος για να αναπαράγει την ταξική διαίρεση, που όμως δεν είναι και δεν μπορεί να είναι αυτή ένα μονολιθικό μπλοκ δηλαδή χωρίς ρωγμές. Το κράτος διαπερνιέται απ’ άκρου εις άκρον από τις ταξικές αντιθέσεις και ιδιαίτερα από τις αντιθέσεις ανάμεσα στις διάφορες μερίδες του άρχοντος συγκροτήματος. Αυτό σημαίνει ότι οι διάφοροι κρατικοί μηχανισμοί, τα διάφορα υπουργεία, οι διάφοροι κλάδοι του κρατικού μηχανισμού, οι διάφοροι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους, στρατός, διοίκηση κ.λπ. πολύ συχνά αποτελούν τον κατεξοχήν αντιπρόσωπο ή την κατεξοχήν έδρα των συμφερόντων της μιας ή της άλλης μερίδας της αστικής τάξης. Δηλαδή, οι ταξικές αντιθέσεις, έτσι που διαπερνούν το κράτος, έτσι όπως είναι εγγεγραμμένες στην ίδια τη δομή του κράτους, υλοποιούνται και ενσαρκώνονται σαν εσωτερικές ενδοκρατικές αντιθέσεις, οι οποίες δεν έχουν σημασία, παρά στο μέτρο που είναι ταξικές αντιθέσεις και συγκεκριμένα στον βαθμό που υπάρχουν αντιθέσεις μέσα στο άρχον συγκρότημα.

Τι σημαίνει μέσα σε αυτή την αντίληψη η σχετική αυτονομία του κράτους; Δηλαδή, πώς το κράτος φτιάχνει μια πολιτική που μακροχρόνια αντιπροσωπεύει το κοινό συλλογικό συμφέρον της αστικής τάξης; Αυτό δεν γίνεται μέσα από τη βούληση του ίδιου του κράτους ή μέσα από τη μεγαλοφυή σύλληψη κυβερνητικών προσώπων. Αυτή η σχετική αυτονομία και αυτή η πολιτική του κράτους, η μακροχρόνια προς όφελος του συνόλου της αστικής τάξης, εμφανίζεται ακριβώς ως μια διαδικασία τρομερά αντιφατική και ως συνιστώσα των ενδοκρατικών αντιφάσεων, στο μέτρο που εκφράζουν διάφορες μερίδες της αστικής τάξης.

Τι συμβαίνει δηλαδή; Έχουμε μια διαδικασία, που μπορούμε να την πούμε διαδικασία δομικής επιλογής από μέρους του ενός ή του άλλου κρατικού μηχανισμού, ορισμένων μέτρων που λαμβάνουν άλλοι κρατικοί μηχανισμοί, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν κατεξοχήν συμφέροντα άλλων τάξεων. Υπάρχει μια διαδικασία, μια αντιφατική διαδικασία λήψης αποφάσεων, αλλά και μια διαδικασία μη αποφάσεων, δηλαδή, αυτό που βλέπουμε πολύ συχνά στα καπιταλιστικά κράτη, ότι από κάπου ξεκινάει κάτι για να παρθεί μια απόφαση και σε κάποιο σημείο κάπου χάνεται. Δεν είναι τεχνικό πρόβλημα. Είναι κατεξοχήν πολιτικό πρόβλημα.

Δηλαδή υπάρχει μια ειδική διαδικασία πολιτική μη αποφάσεων σε ορισμένα σημεία στα οποία δεν πρέπει να παρθούν αποφάσεις. Το αποτέλεσμα αυτό οφείλεται σε αντιδράσεις και αντιστάσεις ενδοκρατικές ορισμένων μηχανισμών που μπλοκάρουν άλλους, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν κατεξοχήν συμφέροντα άλλων μερίδων του άρχοντος συγκροτήματος απ’ ό,τι ο μηχανισμός που μπλοκάρουν. Υπάρχουν ειδικές διαδικασίες διαδοχικού φιλτραρίσματος των διαφόρων μέτρων που πρέπει να πάρει το κράτος απέναντι στα ζωτικά προβλήματα.

Τελικά, είναι αυτό που ονομάζουμε σχετική αυτονομία του κράτους και ρόλο του κράτους ως πολιτικού οργανωτή της αστικής τάξης. Δεν είναι συνειδητή βούληση των κυβερνητικών αντιπροσώπων κ.λπ., αλλά είναι αποτέλεσμα μιας αντιφατικής διαδικασίας, η οποία, αν τη δούμε βραχυχρόνια, παρουσιάζει μια τρομερή χαοτική ή αντιφατική εικόνα, που δεν οφείλεται σε ατέλειες ή σε προβληματικές τεχνικές του κρατικού μηχανισμού, αλλά είναι ο ίδιος ο τρόπος με τον οποίο βγαίνει απ’ όλη αυτή τη διαδικασία, μια πολιτική που αντιπροσωπεύει μακροχρόνια την ασταθή ισορροπία συμβιβασμών μεταξύ των διαφόρων μερίδων της αστικής τάξης”.