Οι θησαυροί του Χημείου αποκαλύπτονται

Κατά τη διάρκεια εργασιών για την αποκατάσταση του Χημείου της οδού Σόλωνος, εντοπίστηκε θραυσμένο μαρμάρινο μετάλλιο που απεικόνιζε τον καθηγητή της Γενικής Χημείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Αναστάσιο Κ. Χρηστομάνο (1841-1906), έργο του Γεωργίου Βρούτου (1843-1909), από το 1888. Το 2017 το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών άρχισε τη διαδικασία συντήρησης και αποκατάστασης του έργου από τον συντηρητή αρχαιοτήτων και έργων τέχνης Βασίλη Μαρκάκη (1975), ο οποίος έχει εργαστεί κοντά στον γλύπτη Γιάννη Παππά (1913-2005).

Πέρυσι το μετάλλιο αναρτήθηκε στον πρώτο όροφο του ανακαινισμένου Χημείου. Συνυφασμένο με την πρώτη εικοσαετία διδασκαλίας του Χρηστομάνου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αλλά και με τη φιλική σχέση που θα συνέδεε τους δύο άνδρες, συναδέλφους την ίδια εποχή στο Σχολείο των Τεχνών της Αθήνας, δεν είναι η μόνη εικαστική απόδοση του Χρηστομάνου.

Ο Αθανάσιος Παπαντωνίου (1879-1919), αδελφός του λογοτέχνη, τεχνοκρίτη, διευθυντή της Εθνικής Πινακοθήκης και καθηγητή της Αισθητικής και της Ιστορίας της Τέχνης στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας Ζαχαρία Παπαντωνίου (1877-1940), έχει επίσης απεικονίσει τον Αναστάσιο Κ. Χρηστομάνο από φωτογραφία σε προσωπογραφία του που βρίσκεται στη Συλλογή Προσωπογραφιών του Πανεπιστημίου Αθηνών, στο Πολιτιστικό Κέντρο / Εντευκτήριο Πανεπιστημίου Αθηνών – Κτήριο «Κωστής Παλαμάς».

Εκτός από προσωπογράφος, ο Αθανάσιος ήταν ακόμα τοπιογράφος, γυμνογράφος και ζωγράφος νεκρών φύσεων. Δίδαξε την Ιχνογραφία σε διδασκαλεία και στην Εμπορική Σχολή. Μελαγχολικός πάντα και ευαίσθητος πολύ, είχε τραγικό τέλος σε ψυχιατρικό κατάστημα: βρέθηκε κρεμασμένος με το σεντόνι του…

Ο χημικός

Ιδρυτής του Χημείου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, που πρωτολειτούργησε τη δεκαετία του 1860 πίσω από το σημερινό κτήριο «Κωστής Παλαμάς», το τότε Ανατομείο, με την είσοδό του από την οδό Μασσαλίας, ο Χρηστομάνος ήθελε να αποκτήσει το Χημείο την ανεξαρτησία του. Αν και ο θεμέλιος λίθος του κτηρίου τέθηκε στις 6 Ιουνίου 1887, αυτό κατορθώθηκε το 1889 (φέτος συμπληρώνονται και τα εκατόν τριάντα χρόνια του).

Το κτήριο το σχεδίασε ο σπουδαίος Ernst Ziller (1837-1923) και αργότερα, το 1918, ο συνεργάτης του Πάνος Καραθανασόπουλος, ο αρχιτέκτων της Δημοτικής Αγοράς του Άργους, πρόσθεσε δεύτερο όροφο. Ο Χρηστομάνος το πλήρωσε κιόλας! Το ισόγειο και ο πρώτος όροφος του κτηρίου κάηκαν το 1911, αλλά επισκευάστηκαν και ξαναλειτούργησαν το 1918. Το 1928 προστέθηκε ο τελευταίος όροφος. Το κτήριο στέγασε και τα εργαστήρια της Πειραματικής Φυσικής και της Φυσικομαθηματικής.

Το Χημείο έπαιξε ρόλο και στη νεότερη ελληνική ιστορία. Στα χρόνια της Μικρασιατικής Εκστρατείας, ο ασύρματος του Χημείου ήταν το μέσον επικοινωνίας με τα στρατιωτικά σώματα του μετώπου. Από το Χημείο ξέσπασε η πρώτη αντιστασιακή φοιτητική συγκέντρωση στις 25 Μαρτίου 1942, από τον ραδιοφωνικό σταθμό του εκφωνήθηκε το 1944 το άγγελμα της Απελευθέρωσης, ενώ κηρύχθηκε διατηρητέο.

Διακεκριμένος επιστήμων

Μπορούμε να αποκαταστήσουμε την πορεία του Χρηστομάνου χάρη σε δύο εκδόσεις που κυκλοφορήθηκαν με αφορμή τη δωρεά των οικοσήμων, των αρχείων, των εγγράφων, των εικόνων, των κειμηλίων και των ιστορικών αντικειμένων της οικογένειας Χρηστομάνου στο Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών – Ίδρυμα Βούρου-Ευταξία, παλιό παλάτι του Όθωνα και της Αμαλίας, στην Πλατεία Κλαυθμώνος, όπου εκτίθενται από το 2017.

Υπήρξε γιος του σπουδαίου επιχειρηματία και προικισμένου ζωγράφου Κωνσταντίνου Χρηστομάνου, εγγονού του προύχοντα του μακεδονικού Μελενίκου Χρήστου Μάννου. Ο παππούς του έλαβε διαταγή να ετοιμάσει την κόρη του για το χαρέμι του σουλτάνου και αναγκάστηκε να φύγει νύχτα στη Βιέννη, αφήνοντας σπίτια, κτήματα και όλα τα υπάρχοντά του.

Με σπουδές Χημείας αρχικά στη Βιέννη, ακολούθως στην Καρλσρούη και στη Χαϊδελβέργη, μαθητής και βοηθός του διάσημου χημικού Robert Bunsen (1811-1899), εφευρέτη του φερωνύμου λύχνου υγραερίου, ο Αναστάσιος γρήγορα αναδείχθηκε επιφανής συνεργάτης των μεγαλύτερων Βιεννέζων φυσικοχημικών. Μετά από την αναγόρευσή του ως διδάκτορος το 1861, προσελήφθη διευθυντής των χημικών εργαστηρίων μεγάλων εργοστασίων χημικών προϊόντων στη Φρανκφούρτη και στη Μόσχα.

Το 1862, επί υπουργίας στην Παιδεία του Επαμεινώνδα Δεληγιώργη (1829-1879), κλήθηκε από εκείνον να κατεβεί στην Ελλάδα. Το 1863 διορίστηκε υφηγητής της Χημείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και τον ίδιο χρόνο καθηγητής της Φυσικής στο Σχολείο των Τεχνών της Αθήνας, ενώ το 1866 έγινε έκτακτος και το 1868 τακτικός καθηγητής της Γενικής Χημείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, του οποίου το 1897 εξελέγη πρύτανης.

Παροιμιώδης ήταν η φιλοπονία του. Πρώτος άρχιζε τα μαθήματά του και τελευταίος τα τερμάτιζε. Ευρυμαθής, μεταδοτικός, αγαπητός από τους φοιτητές του, πρωτοπόρησε στην καθιέρωση των πρακτικών ασκήσεων. Δίδασκε 12 ώρες την εβδομάδα. Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος (1867-1951), ο οποίος τον πρόλαβε ως πανεπιστημιακό καθηγητή, θυμάται και γράφει: «Από το πρώτο του μάθημα ―”η Χημεία ανήκει εις τας φυσικάς επιστήμας”― τον έβαλα στην καρδιά μου. Ήταν ωραίος άνθρωπος, επιβλητικός, αυστηρός, ευφραδής, γλαφυρός, ευφυολόγος. Με πόση λεπτότητα κι επιδεξιότητα έκανε τα πειράματά του! Ποτέ δε θυμούμαι να του απέτυχε κανένα, ούτε να έσπασε στα χέρια του κι ο λεπτότερος γυάλινος σωλήνας. Η τάξη του ήταν απαράμιλλη, και την ίδια τάξη είχε κι η παράδοσή του, τόσο σοφή όσο και μεθοδική».

Δεν έλειψε όμως και ο φθόνος συναδέλφων του που μετατράπηκε κάποτε σε επίθεση. Έτσι τον Οκτώβριο του 1866, μόλις είχε πρωτοδιοριστεί στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, εγκάθετοι κατέστρεψαν με ρόπαλα τα όργανα των πειραμάτων του, ενώ κινδύνευσε ο ίδιος και φοιτητές του.

Διεθνής παρουσία 

Συμμετέσχε σε πολλές επιστημονικές αποστολές και επιπλέον σε διεθνή συνέδρια, αντιπροσωπεύοντας το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το 1866, με την έκρηξη του ηφαιστείου στη Θήρα, ταξίδεψε εκεί και παρατήρησε αποκάλυψη προϊστορικών κατοικιών, τις οποίες θα μνημόνευαν έκτοτε γεωλόγοι. Έγραψε για τους σεισμούς της Χίου το 1883, της Μεσσηνίας το 1887, της Σαμοθράκης το 1894 και της Θεσσαλονίκης το 1902.

Το 1896, στην τριακονταετηρίδα της θητείας του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, εκδόθηκαν βιογραφικές σημειώσεις για εκείνον, πηγή για τη ζωή και για την προσφορά του. Το 1906, στην τεσσαρακονταετηρίδα της εκπαιδευτικής του δράσης, οι μαθητές του απέδωσαν τη δέουσα τιμή για το εκτεταμένο έργο του στην Αίθουσα Τελετών του Πανεπιστημίου Αθηνών και ένας από αυτούς αποκάλυψε και το μετάλλιό του.

Τον προσφώνησαν συνάδελφοι του, όπως και εκπρόσωποι των επιστημονικών και των φοιτητικών οργανώσεων, ενώ του δώρισαν και αγαλματίδιο, έργο του Σταματίου Παρλιάρου (1875-1914), με την προσωποποίηση της Χημείας πάνω σε μαρμάρινη στήλη να κρατάει στεφάνι στο δεξί χέρι της και το ανάγλυφο μετάλλιο που είχε φιλοτεχνήσει ο δάσκαλος του Παρλιάρου Βρούτος στο αριστερό της. Επισφράγιση της τιμητικής αναγνώρισης του επιστήμονος στάθηκε η έκδοση πανηγυρικού τεύχους, με τους εκφωνηθέντες λόγους και με επιστολές για την προσφορά του από διαπρεπείς συναδέλφους του ανά την υφήλιο.

Το τέλος

Ο Αναστάσιος Κ. Χρηστομάνος πέθανε στο σπίτι του, στο κέντρο της Αθήνας, στην οδό Φειδίου, μετά από μακρά ασθένεια. Το Πανεπιστήμιο Αθηνών εξέδωσε ψήφισμα και η Σύγκλητός του παρακολούθησε σύσσωμη, μαζί και με φοιτητές, την εξόδιο τελετή, η οποία εψάλη στον ναό του Αγίου Γεωργίου Καρύτση, καταθέτοντας βαρύτιμο στεφάνι στη σορό του εκλιπόντος.

Αδελφός της παιδαγωγού Αικατερίνης Λασκαρίδου (1842-1916), μητέρας της ζωγράφου Σοφίας Λασκαρίδου (1876-1965), ο Αναστάσιος ήταν πατέρας του λογοτέχνη, συνοδού της αυτοκράτειρας της Αυστρίας Ελισάβετ (1837-1898), της πριγκίπισσας Σίσσυς, ιδρυτή της «Νέας Σκηνής» Κωνσταντίνου (1867-1911) και του καθηγητή της Γενικής Πειραματικής Παθολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και πολιτικού Αντωνίου (1870-1933).

Ο γλύπτης

Ο Γεώργιος Βρούτος μαθήτευσε κοντά στον γλύπτη του μαρμάρινου ανδριάντα του Ρήγα έξω από το Πανεπιστήμιο Αθηνών Ιωάννη Κόσσο (1822-1873) στο Σχολείο των Τεχνών της Αθήνας και δίπλα στους μαθητές του κλασικιστή Antonio Canova (1757-1822) Adamo Tadolini (1788/98-1868) και Filippo Gnaccarini (1804-1875) στην Ακαδημία του Αγίου Λουκά στη Ρώμη.

Με σύσταση του Gnaccarini, το 1870 γνώρισε τον Ιταλό τραπεζίτη Alessando Torlonia (1800-1886), που τον προσέλαβε για να συντηρήσει και να στήσει στην έπαυλή του στη Ρώμη τα γλυπτά της συλλογής του. Το 1873 επέστρεψε στην Ελλάδα και το 1883 διορίστηκε καθηγητής της Πλαστικής στο Σχολείο των Τεχνών της Αθήνας, όπου δίδαξε έως το 1908.

Συνεπής κλασικιστής, συνέχισε την παράδοση του εργαστηρίου του προκατόχου του Λεωνίδα Δρόση (1834-1882), του γλύπτη της Ακαδημίας Αθηνών. «Ήτο ο μόνος, όστις εκαλλιέργει το αρχαίον πνεύμα. Και τα έργα του πάντοτε είχον ως αφετηρίαν και υπόδειγμα την αρχαιότητα», έγραψε περιοδικό της Κωνσταντινούπολης.

Με εργαστήριο γλυπτικής στο κέντρο της Αθήνας και με αρκετές αναθέσεις-παραγγελίες, άφησε πίσω του δύο γιους: τον αξιωματικό και υπασπιστή του βασιλιά Αλέξανδρου Α’ (1893-1920) Κίμωνα (†1937) και τον γλύπτη και σκιτσογράφο Νικία (1894-1964), που δυστύχησε έως το τέλος…

Τα έργα του

Έργα του Γεωργίου Βρούτου βρίσκονται σε δημόσιους χώρους της Αθήνας (Ζάππειο και Α’ Κοιμητήριο), στην Εθνική Γλυπτοθήκη, στην Πινακοθήκη Ε. Αβέρωφ (Μέτσοβο), στη Συλλογή της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, στον Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός», και αλλού. Διετέλεσε μέλος της Αδελφότητος Μαρμαρογλύφων, της Εταιρείας των Φιλοτέχνων, της Καλλιτεχνικής Εταιρείας και της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας.

Τραγική κατάληξη είχαν τα γύψινα προπλάσματα του Βρούτου. Όπως μας πληροφορεί σε άρθρο του ο δημοσιογράφος Ιωάννης Μανωλικάκης (1913-1988), μετά από τον θάνατο του ενός από τους δύο γιους του γλύπτη, του Κίμωνα, η σύζυγός του τα περιέφερε σε καροτσάκι στην περιοχή της Γούβας, πίσω από το Α’ Κοιμητήριο Αθηνών, περιοχή στην οποία διέμενε φτωχικά με την κόρη της, παρακαλώντας γνωστούς και αγνώστους να τα φιλοξενήσουν, εωσότου έβρισκε αποθήκη! Σήμερα αγνοούνται…