Βυζαντινά μνημεία στην Τουρκία θύματα της οικοδομικής υστερίας του Ερντογάν

Ξεφυλλίζοντας τις διαδικτυακές τουρκικές εφημερίδες ο ενδιαφερόμενος για τη μοίρα των μνημείων στη γειτονική χώρα έρχεται αντιμέτωπος με δυσάρεστες εκπλήξεις. Τα τελευταία χρόνια το Tekfur Sarayi, ένα βυζαντινό παλάτι του 14ου αιώνα σε επαφή με τα χερσαία τείχη της Κωνσταντινούπολης, υπέστη μία σειρά από αυθαίρετες επεμβάσεις: κουφώματα, δάπεδα, νέες όψεις, στέγη και έναν εξωτερικό ηλεκτρικό ανελκυστήρα. Τον περασμένο μήνα το Tekfur Sarayi εγκαινιάστηκε ως μουσείο.

Η ανακαίνιση του Tekfur Sarayi ξεκίνησε με πρωτοβουλία του Kadir Topbas, δημάρχου της Κωνσταντινούπολης από το 2004 έως το 2017 και μέλους του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης. Αφορμή γι’ αυτήν την ανακαίνιση υπήρξε η υποβαθμισμένη κατάσταση των περιοχών που γειτνιάζουν με τα τείχη της Κωνσταντινούπολης. Το ενδιαφέρον του Μητροπολιτικού Δήμου της Κωνσταντινούπολης για τα βυζαντινά τείχη της πόλης βαίνει αμείωτο.

Ο Μπιναλί Γιλντιρίμ, ο ηττημένος των τελευταίων εκλογών για τον Δήμο της Κωνσταντινούπολης, είχε εξαγγείλει την πρόθεσή του να «αποκαταστήσει» τα χερσαία τείχη σε περίπτωση εκλογής. Τα τείχη της Κωνσταντινούπολης, τα οποία είχαν ήδη πληγεί από ανακαινιστικές επεμβάσεις της δεκαετίας του 1980, με τη συγχρηματοδότηση μάλιστα της UNESCO, υπέστησαν το 2013 μία επιπλέον πληγή με πρωτοβουλία των Δημάρχων Κωνσταντινούπολης και Fatih: μπροστά από το Επταπύργιο (Yedikule) οι ζώνες με τα μποστάνια σε επαφή με τα τείχη, επιβίωση μίας παλαιάς (βυζαντινής) τοπογραφίας, καταστράφηκαν από κατασκευαστική εταιρεία συμφερόντων του Erdogan. Οι μπουλντόζες τότε προκάλεσαν στατικά προβλήματα και στα ίδια τα τείχη.

 Οι εργολαβικές ανακαινίσεις των μνημείων

Όλα αυτά δεν είναι ασύνδετα με την οικοδομική υστερία που χαρακτηρίζει τις κυβερνήσεις του Ερντογάν. Ο οικοδομικός οργασμός αποτέλεσε μία από τις χαρακτηριστικότερες εκφάνσεις ανάπτυξης της Τουρκίας τα τελευταία χρόνια. Ας μην ξεχνάμε ότι οι αντικυβερνητικές διαμαρτυρίες στο Πάρκο Gezi το 2013 ξεκίνησαν ως αντιδράσεις στην ασύστολη οικοδομική δραστηριότητα στην καρδιά της πόλης.

Στο πλαίσιο της διαπλοκής της κυβέρνησης με τους εργολάβους το έργο της «αποκατάστασης» των μνημείων στην Τουρκία ανατίθεται εδώ και καιρό σε κατασκευαστικές εταιρείες. Οι ανακαινιστικού τύπου αποκαταστάσεις μνημείων στην Τουρκία παραβιάζουν την δεοντολογία των αποκαταστάσεων, όπως αυτή περιγράφεται από τις διεθνείς συμβάσεις. Το αυθεντικό σε ένα μνημείο υποβιβάζεται ως αξία που χαρακτηρίζει την ιστορία του σε μία προσπάθεια αυτό να γίνει χρήσιμο ή αισθητικά άρτιο.

Η Τουρκία, μία χώρα όπου η Αρχαιολογική Υπηρεσία είναι υποστελεχωμένη και αδύναμη, παρακάμπτει πλέον αρχές και μεθόδους προστασίας αρχαιοτήτων, οι οποίες εφαρμόζονταν παλαιότερα στην επικράτειά της σε συνεργασία με ξένους επιστήμονες σε ένα φιλοδυτικό κλίμα που καλλιεργούσε η κεμαλική παράδοση της χώρας.

Έτσι, στη διάρκεια της ερντογανικής περιόδου μνημεία διάφορων εποχών υπέστησαν ανακαινιστικό πρόγραμμα εργολαβικού τύπου, με αποτέλεσμα να αλλοιωθούν ανεπανόρθωτα τα αυθεντικά τους χαρακτηριστικά. Ο ναός του Σμινθέως Απόλλωνος στη Μυσία, ο γενουατικός πύργος στη Χηλή, το κάστρο του Ανεμουρίου, μαζί με οθωμανικά μνημεία, όπως το Suheyl Bey Camii στην Κωνσταντινούπολη, κτίσμα του Sinan, έχουν «αποκατασταθεί» και είναι πλέον αγνώριστα.

Όσοι Έλληνες χαίρονται με τις εργασίες αποκατάστασης στην Παναγία Σουμελά, μάλλον δεν γνωρίζουν το μέγεθος των επεμβάσεων στο ιστορικό συγκρότημα της μονής. Άλλα πρώην χριστιανικά μνημεία αποκαθίστανται ήδη ως τζαμιά και τα μεσαιωνικά τους στοιχεία ταπεινώνονται. Χαρακτηριστικά παραδείγματα το Arap Camii και το καθολικό της Μονής Παντοκράτορος (Zeyrek Camii), και τα δύο στην Κωνσταντινούπολη.

Ο ρόλος της Γενικής Διεύθυνσης Βακουφίων

Οι αλλοιώσεις και φθορές σε βυζαντινά μνημεία στην Τουρκία κορυφώνονται από την νέα πολιτική της Γενικής Διεύθυνσης Βακουφίων, τον τουρκικό κρατικό οργανισμό που εποπτεύει όλα τα θρησκευτικά ιδρύματα στην χώρα (στα Βακούφια περιλαμβάνονται και οι βυζαντινές εκκλησίες που μετατράπηκαν σε τζαμιά μετά την Άλωση). Λίγα χρόνια μετά την άνοδο του Erdogan στην κυβερνητική εξουσία το 2002, η Γενική Διεύθυνση Βακουφίων ξεκίνησε να παρεμβαίνει σε μνημεία της κυριότητάς της, τα οποία είχαν παλαιότερα περιέλθει στη διαχειριστική αρμοδιότητα του τουρκικού Υπουργείου Πολιτισμού.

Το 2006 η Διεύθυνση Βακουφίων της Αδριανούπολης ξεκίνησε εργασίες στην Αγία Σοφία Βιζύης, διακόπτοντας ερευνητικό πρόγραμμα για το μνημείο που είχαν μόλις ξεκινήσει δύο Γερμανοί αρχαιολόγοι μέσω του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου της Κωνσταντινούπολης και του Πανεπιστημίου Columbia. Η Αγία Σοφία, γνωστή και ως Kucuk Ayasofya ή Gazi Suleyman Pasa Camii, δεν αποτελεί ένα αδιάφορο μνημείο για τον νεοθωμανισμό. Η Βιζύη ανήκε στο κράτος των Οθωμανών που είχε ως έδρα την Αδριανούπολη, πριν από την κατάληψη της Πόλης το 1453. Ο Gazi Suleyman Pasa (το όνομα του οποίου φέρει η Αγία Σοφία ως τζαμί) ήταν εγγονός του ιδρυτή της οθωμανικής δυναστείας, Osman Α΄.

Το 2011 η Αγία Σοφία Νίκαιας, άλλοτε Μητρόπολη της πόλης που μετατράπηκε σε τζαμί από τους Οθωμανούς, ξανακτίστηκε με τη λογική της «αποκατάστασης», για να λειτουργήσει ως τζαμί. Πρόκειται για ένα μνημείο κηρυγμένο ως τέτοιο από το 1935, ερειπωμένο πολύ πριν από την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας το 1923. Ενώ η τουρκική ονομασία του μνημείου είναι Ayasofya Camii το τελευταίο διάστημα προωθείται η ονομασία Orhan Camii, με σκοπό να συνδεθεί το μνημείο με τον γιο του Osman Α΄.

Η απόφαση για τη μετατροπή της Αγίας Σοφίας Νίκαιας σε τζαμί λήφθηκε από τον Bulent Arinc, αναπληρωτή τότε πρωθυπουργό. Ήταν ο ίδιος που το 2013 ζήτησε και τη μετατροπή σε τζαμί και της Αγίας Σοφίας της Πόλης, μνημείου που ανήκει κατά κυριότητα στη Γενική Διεύθυνση Βακουφίων, αλλά έχει παραχωρηθεί από το 1934 στο Τουρκικό Υπουργείο Πολιτισμού.

Άρση παραχώρησης στο τουρκικό υπουργείο Πολιτισμού έχει ήδη συντελεστεί για την Αγία Σοφία Τραπεζούντας, τη διαχείριση της οποίας διεκδικούσε η Γενική Διεύθυνση Βακουφίων από το 2012. Και εν προκειμένω οι τουρκικές αρχές επιδίωξαν να συνδέσουν τον χρόνο μετατροπής του μνημείου με το πρόσωπο του Μωάμεθ του Πορθητή, ενώ οι ιστορικές πηγές χρονολογούν αυτήν την εξέλιξη στον 16ο αιώνα.

Το 2012 και πάλι η Γενική Διεύθυνση Βακουφίων επιδίωξε να περιέλθει στην αρμοδιότητά της η Μονή Στουδίου, γνωστή και ως Imrahor Camii, ένα από τα πλέον σημαντικά βυζαντινά μνημεία της Κωνσταντινούπολης. Το μνημείο, σε ερειπιώδη κατάσταση μετά από πυρκαγιές και τον σεισμό του 1894, είχε παραχωρηθεί στο Τουρκικό Υπουργείο Πολιτισμού το 1946. Το 2017 ανακινήθηκε ζήτημα «αποκατάστασής» του, ευτυχώς χωρίς να υπάρξει συνέχεια, με το μνημείο να παραμένει στην αρμοδιότητα του Μουσείου της Αγίας Σοφίας. Για την ιστορία να σημειωθεί ότι ο Imrahor Ilyas Bey, υπήρξε γαμβρός του Μωάμεθ του Πορθητή.

 Η Παναγία στην Αττάλεια

Πρόσφατα διάβασα ότι στην Αττάλεια έχουν εδώ και καιρό ξεκινήσει οι εργασίες ανακατασκευής του Cumanin Camii, ενός ερειπωμένου τζαμιού στο Kaileci, δηλαδή στην παλιά πόλη. Το τζαμί προέκυψε από τη μετασκευή ενός βυζαντινού ναού που πιθανότατα λειτουργούσε ως ο μητροπολιτικός ναός της πόλης έως την κατάληψη της Αττάλειας από τους Τούρκους.

Το Cumanin Camii (δηλ. το τζαμί της Παρασκευής, της μέρας της καθολικής προσευχής των μουσουλμάνων) είναι γνωστό και ως Παναγία, ονομασία που είχε διασωθεί στη μνήμη της χριστιανικής κοινότητας της πόλης πριν από την ανταλλαγή. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα σημαντικό βυζαντινό μνημείο της Μικράς Ασίας, γνωστό στην επιστημονική κοινότητα κυρίως λόγω του εξαιρετικού γλυπτού του διακόσμου.

Είναι άγνωστο πότε ακριβώς η Παναγία μετατράπηκε σε τζαμί. Πιστεύεται ότι έγινε αρχικά από τους Σελτζούκους, στη συνέχεια επανήλθε στη χριστιανική λατρεία για να περάσει εν τέλει στα χέρια των Οθωμανών. Πέρα από την έλλειψη σχετικών γραπτών πηγών, η ανάγνωση της ιστορίας και μορφής του μνημείου είναι δύσκολη λόγω των πολλών οικοδομικών φάσεων και της καταστροφής που επέφερε μία πυρκαγιά το 1896, οπότε το τζαμί μετατράπηκε σε έναν ερειπιώνα μέσα στο Kaileci.

Η ανακατασκευή του Cumanin Camii βαπτίζεται επίσης «αποκατάσταση» και προβλέπει την πλήρη αναδόμηση του ερειπίου, προκειμένου αυτό να λειτουργήσει και πάλι ως τζαμί στο ραμαζάνι του 2020. Ο άλλοτε περιφραγμένος αρχαιολογικός χώρος έχει μεταμορφωθεί πλέον σε ένα εργοτάξιο με οικοδομικά μηχανήματα.

Και σε αυτήν την περίπτωση η δυναμική παρέμβαση της Γενικής Διεύθυνσης Βακουφίων, στην οποία ανήκει ο χώρος, καθόρισε τις εξελίξεις. Το 2012 τα Βακούφια διεκδίκησαν την επαναφορά της λατρείας στο Cumanin Camii. Παρά τις αντιδράσεις κίνησης πολιτών και τις δικαστικές τους προσφυγές, εν τέλει το Συμβούλιο της Επικρατείας δικαίωσε το 2016 τη Γενική Διεύθυνση Βακουφίων, η οποία είχε ήδη εξασφαλίσει την υποστήριξη του Ανώτατου Συμβουλίου για την Προστασία της Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς, δηλαδή του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού της Τουρκίας.

Ο κολοβός μιναρές στην… ερντογανική του διάσταση

Το Cumanin Camii είναι επίσης γνωστό και ως Kesik Minare, δηλαδή κολοβός μιναρές. Πρόκειται για μία ονομασία που προέκυψε από τον μιναρέ του, που –έχοντας χάσει την κάλυψή του στην πυρκαγιά του 1896– παρέμεινε το τμήμα του οικοδομικού συγκροτήματος που ξεχώριζε μέσα στον ερειπωμένο χώρο.

Παρά τις αντιδράσεις εμπλεκόμενων φορέων στην «αποκατάσταση» του μιναρέ με το αιτιολογικό ότι το Kaileci θα χάσει ένα τοπόσημο (τον κομμένο μιναρέ που πλέον θα είναι συμπληρωμένος), τελικά ο μιναρές απέκτησε κωνική στέγη. Το ότι οι αντιδράσεις για την «αποκατάσταση» του συγκεκριμένου μνημείου επικεντρώθηκαν στην κάλυψη του μιναρέ σκιαγραφεί τη μειονεκτική θέση των προ-οθωμανικών αρχαιοτήτων στην αξιακή κλίμακα της πολιτιστικής κληρονομιάς στη γείτονα χώρα.

Πρόσφατα ανακοινώθηκε ότι ο καλλίφωνος ιμάμης Engin Sahin ορίστηκε μουεζίνης, για να ανέβει στο άλλοτε Kesik Minare μία από αυτές τις μέρες, την 15η Ιουλίου, και να καλέσει τον κόσμο σε προσευχή. Οι τουρκικές εφημερίδες σχολιάζουν ότι η προσευχή θα ακουστεί για πρώτη φορά στο μνημείο μετά από 123 χρόνια, συμπληρώνοντας ότι το τζαμί αντιπροσωπεύει την ιστορία της κατάκτησης της πόλης από τους Οθωμανούς. Όλα αυτά συνδυάζονται με τη συμπλήρωση τριών ετών από το πραξικόπημα κατά του Erdogan, την 15η Ιουλίου του 2016, ημέρα κατά την οποία οργανώνονται τελετές μνήμης σε όλη τη χώρα.

Στο ίδιο πλαίσιο των μεταμορφώσεων του μνημείου η Παναγία που έγινε Cumanin Camii και μετά Kesik Minare πλέον μετονομάζεται σε Sehzade Korkut Camii. Πρόκειται για μία μεθόδευση που στοχεύει στη σύνδεσή του μνημείου με τον εγγονό του Μωάμεθ του Πορθητή, Korkut, στην πρωτοβουλία του οποίου αποδίδεται η κατασκευή του μιναρέ και η μετατροπή της εκκλησίας σε τζαμί. Με απλά λόγια το Cumanin Camii μέσα από συνεχείς στρεβλώσεις προβάλλεται τελευταία στην (νεο)οθωμανική ερντογανική του διάσταση.