Αριστεία: μεταξύ κοινωνικού δαρβινισμού και κοινωνικού εξισωτισμού

Δεν μπορώ να μη πω πως είναι μελαγχολικό που χρειάζεται να λέγονται και να τονίζονται τα αυτονόητα για την αριστεία. Υπό την πρόκληση, μάλιστα, είτε της ύβρεως περί “ρετσινιάς” της, που συνιστά μια από τις πλέον απαξιωτικές κακοποιήσεις της, είτε της αριστοκρατικής φετιχοποίησής της που συνιστά και τη χειρότερη άρνησή της ως κοινωνικής αξίας.

Παρότι πιστεύω πως παραβιάζω ανοιχτές θύρες με τη συνηγορία μου υπέρ της κουλτούρας της αριστείας, θα περιοριστώ, με περιληπτική υπαινικτικότητα, στη θεώρησή της, υπό όρους, κοινωνικής υπεραξίας και κοινωνικής επένδυσης. Αυτή είναι ο καρπός της μεταξύ κοινωνικού δαρβινισμού και κοινωνικού εξισωτισμού λογικής της αριστοτελικής μεσότητας. Όπου, ας μου επιτραπεί η σχηματικότητα, ο “κοινωνικός δαρβινισμός” είναι η ιδεολογική της παραμόρφωση απ’ τα δεξιά. Ο δε κοινωνικός εξισωτισμός είναι η ιδεολογική της παραμόρφωση απ’ τα αριστερά.

Τη φετιχοποίησή της αριστείας τη διαπερνά η αριστοκρατική αντίληψη της προνομιακής καστοποίησής της στην ήπια εκδοχή της και του κοινωνικού δαρβινισμού στην ακραία εκδοχή της. Τη δε ενοχοποίησή της τη διαπερνά η προκρούστεια και ισοπεδωτική αντίληψη του κοινωνικού εξισωτισμού. Αυτό που εντέλει κάνει την αριστεία αγαθό, με την βαθύτερή του σημασία, είναι η αξιακή της βάση. Η ορίζουσα και προσδιορίζουσα, προφανώς με το κατ’ αρετήν της, την κοινωνική της διάσταση και την κοινωνική της ανταποδοτικότητα ως προστιθέμενη θεμελιακή της ιδιότητα.

Η αριστεία ως αγαθό

Αυτό σε απλά ελληνικά σημαίνει πως η φύση δίνει τη δωρεά της (φυσική δωρεά: ευφυΐα ή ταλέντο!) και η Πολιτεία την καλλιεργεί κατ’ αρετήν στο έπακρο, όπως οφείλει. Επενδύει θεσμικά σ’ αυτή τη δωρεά και επανεπενδύει για το καλό όλων τα οφέλη της. Και υπ’ αυτή την έννοια η φυσική υπεραξία της αριστείας, της ευφυΐας ή του ταλέντου, γίνεται κοινωνική υπεραξία και αγαθό υψηλής κοινωνικής ανταποδοτικότητας.

Αυτό το κατ’ αρετήν, όμως, της καλλιέργειάς της είναι συνάρτηση της αξιακής δημοκρατικής βάσης και δημοκρατικής φιλοσοφίας της κοινωνίας, άρα και της παιδείας. Αυτή η φιλοσοφία θεμελιώθηκε στην αρχαία Ελλάδα, όπου και η μαγική συναίρεση ελευθερίας, ισότητας, δικαιοσύνης και αξιοκρατίας, αλλά και η κρισιμότατη συνύφανση γνώσης και αρετής, πράξης και αρετής. Για να μείνουμε πολύ ενδεικτικά σ’ αυτά και στη μη χρησιμοθηρική φιλοσοφία ζωής (με κέντρο τον άνθρωπο!), στην οποία και σηματοδοτικά αναπέμπουν.

Στον αντίποδα πάντοτε της ερυσιχθόνιας κυρίαρχης εκδοχής του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού και των πολλών συμπαρομαρτούντων του. Ενδεικτικά αναφέρω την ποσοτικοποίηση των πάντων, τη γνωσιοκρατική χρηστικότητα, τον κυνικό τεχνοκρατικό πραγματισμό και την ανταγωνιστική ατομοκρατία. Ειδικά η τελευταία στην επιχειρηματική οικονομία και στον εμπορευματοποιημένο αθλητισμό οδηγεί στην κατ’ επίφασιν αριστεία των “γκόλντεν μπόις” και της ντόπας.

Εναρμόνιση ελευθερίας και ισότητας

Την αριστεία την αποθεώνει η αξιακή βάση της δημοκρατικής φιλοσοφίας, όπου η δικαιοσύνη και η αξιοκρατία εναρμονίζουν ελευθερία και ισότητα, αποτρέποντας τις προρηθείσες ακρότητες και εκτροπές. Δηλαδή απ’ τη μια τον φετιχισμό και τον κοινωνικό δαρβινισμό και απ’ την άλλη την ενοχοποίηση και τον κοινωνικό εξισωτισμό. Με δεδομένο πως, στο κοινωνικό πλαίσιο που το διαπερνά και διαποτίζει η βαθύτερη λογική της ανοιχτής προς τα πάνω κλίμακας της προόδου, ο καθένας ωθείται να αριστεύει σε κλίμα ευγενούς άμιλλας κατά τις δυνατότητές του.

Με τους αρίστους, αυτονοήτως, στην κορυφή της κλίμακας, τιμή και καμάρι όλης της κοινωνίας, να επιβραβεύονται για την κατ’ αρετήν κορύφωση της κοινωνικά πάντοτε ανταποδοτικής αξιοσύνης τους. Καθώς, κατά τον Περικλέους επιτάφιο: «Άθλα γαρ οις αρετής κείται μέγιστα, τοις δε και άνδρες άριστοι πολιτεύουσι» (Διότι, όπου μέγιστα ορίζονται βραβεία αρετής, εκεί και άριστοι πολίται οικούν την πόλιν,  μετάφραση Ελευθέριος Βενιζέλος).