Η Αγία Σοφία, η Δύση και το Ισλάμ – Η άλλη όψη της τζιχάντ

Ἡ μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί ἐπανέφερε στο προσκήνιο τήν ταραχώδη σχέση τής Δύσεως μέ τό Ισλάμ. Συνήθως, σέ μιά τέτοια τοποθέτηση τοῦ προβλήματος, προσδίδεται ἰδιαίτερος τόνος στό πολιτικο-στρατιωτικό Ἰσλάμ, κυρίως στό ριζοσπαστικό. Ἐνῶ, ἔμμεσα ἤ ἄμεσα, τίθεται σέ δεύτερη μοίρα ὁ θρησκευτικός πυρήνας καί χαρακτήρας τοῦ Ἰσλάμ. Αὐτός ὅμως τροφοδοτεῖ, ἐμπνέει καί νευρώνει τό πολιτικό Ἰσλάμ (μέ συγκεκριμένες μεταφυσικές ἀρχές καί πεποιθήσεις, μέ σύστημα δογματικῶν ἀξιωματικῶν θέσεων, ἠθική δεοντολογία, κείμενο ἱερό, ἀπόλυτου, ἀδιαπραγμάτευτου κύρους).

Ὁ ὅρος “Δύση” περιλαμβάνει συγκεκριμένα πολιτιστικά καί πολιτικο-οικονομικά στοιχεῖα, πού διαμορφώθηκαν ἀφετηριακά ὑπό τήν ἐπίδραση τοῦ Χριστιανισμοῦ καί μετεξελίχθηκαν ἀπό διάφορες ἄλλες τάσεις ἑνός πολύμορφου ὀρθολογισμοῦ. Σήμερα δε ἔχουν ὁδηγήσει σέ μιά ἐκκοσμικευμένη Δύση. Ἀπό αὐτῆς τῆς πλευρᾶς, ἡ ἀντιπαράθεση μέ τό Ἰσλάμ –στη σύνθετη δυναμική θρησκευτικο-πολιτική μορφή του– θέτει στή Δύση μιά πρόσκληση αὐτοκριτικῆς γιά την αὐτοσυνειδησία της.

Ἡ αὐξανόμενη θρησκευτική της ἀδιαφορία μειώνει τό πνευματικό ἀμυντικό της σύστημα. Ἀλλά οὔτε ὁ ὅρος Δύση συμπεριλαμβάνει ὅλο τόν χριστιανικό κόσμο. Ἡ Ρωσία βρίσκεται ἐπίσης στό στόχαστρο τῶν ἰσλαμιστῶν τρομοκρατῶν. Οἱ χρησιμοποιούμενοι, λοιπόν, ὅροι “Δύση”, “Ἰσλάμ” δεν βρίσκονται σέ πλήρη ἀντιστοιχία. Ὁ ἕνας, κατά κυριολεξία, εἶναι γεωγραφικός, ἐνῶ ὁ ἄλλος καθαρῶς θρησκευτικός, χωρίς να περιορίζεται ἀπό γεωγραφικά σύνορα. Ὁ G. Weigel ἐπιμένει ὅτι ἡ Δύση πρέπει νά λάβει στα σοβαρά ὑπόψη τίς θρησκευτικές ρίζες τοῦ τζιχαντισμοῦ, για νά ἀντιμετωπίσει ἐκείνους πού ἐνεργοῦν βίαια στό ὄνομα τοῦ Θεοῦ.

Σέ μιά συνέντευξή του, ὁ ἱστορικός Edward Luttwak, συγγραφέας τοῦ ἐξαίρετου ἔργου “Ἡ μεγαλειώδης στρατηγική τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας”, ἐξηγώντας τήν ἐπιτυχῆ ἀντίσταση τῶν Βυζαντινῶν στίς πιέσεις τῶν ἐπεκτατικῶν κυμάτων τοῦ Ἰσλάμ, ἐπεσήμανε ὅτι στήν ἀντίσταση τῆς Κωνσταντινουπόλεως, «καθοριστικό ρόλο ἔπαιξε ἡ τριπλή και ἰσχυρότατη ταυτότητα τῶν Βυζαντινῶν, πού ἦταν ταυτόχρονα ἑλληνική, χριστιανική καί ρωμαϊκή. Αὐτή ἡ ταυτότητα τούς ἔκανε νά αἰσθάνονται ὑπερήφανοι καί δυνατοί ἐκπρόσωποι ἑνός σημαντικοῦ πολιτισμοῦ. Εἶχαν βαθιά γνώση τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς παιδείας, ἄρα ἦταν σέ θέση νά κατανοήσουν τόν κόσμο γύρω τους. Ἦταν βαθύτατα χριστιανοί: εἶχαν τόσο δυνατή πίστη στόν Χριστιανισμό, πού ἐμεῖς οἱ μεταγενέστεροι μέ μεγάλη δυσκολία μποροῦμε νά τήν ἀντιληφθοῦμε. Καί βασίζονταν στούς ἰσχυρούς ρωμαϊκούς θεσμούς, τούς νόμους, τόν στρατό, τό κράτος».

Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία και το Ισλάμ

Συγχρόνως, γιά τήν ἀντιμετώπιση τῶν ἀπειλῶν, οἱ Βυζαντινοί χρησιμοποίησαν με ἰδιαίτερη ἐπιδεξιότητα τή διπλωματία. Οἱ συνθῆκες, βέβαια, ἔχουν ἀλλάξει, ἀλλά οἱ βάσεις –παιδεία, θρησκευτική πίστη, θεσμοί– ἐξακολουθοῦν νά ἔχουν τεράστια σημασία γιά τήν ὀρθή ἀντίσταση στή σύγχρονη τρομοκρατία. Ἄν θελήσουμε νά κάνουμε μια αὐτοκριτική, τόσο ἡ παιδεία ὅσο καί ἡ πίστη ἔχουν σημαντικά διαβρωθεῖ στόν παραδοσιακά χριστιανικό κόσμο. Καί δυστυχῶς ἐξακολουθοῦν νά ὑπονομεύονται.

Ἐνῶ στόν ἰσλαμικό κόσμο παρατηρεῖται στήριξη καί ἀνάπτυξη τοῦ θρησκευτικοῦ συναισθήματος, καί συχνά ἐνθουσιασμός γιά τήν ἐπιβολή τοῦ Ἰσλάμ σέ νέες περιοχές με οἰκονομικά καί πολιτικά μέσα, στόν λεγόμενο χριστιανικό κόσμο διαπιστώνεται, ἀντιθέτως, ὑποβάθμιση τες σημασίας τῆς θρησκευτικῆς συνειδήσεως καί ἀμφισβήτηση τῆς ἀξίας της.

Καιρός νά συνειδητοποιήσουμε ὅτι δέν ἀρκεῖ ἡ τεχνολογική πρόοδος γιά την ἐξασφάλιση τῆς συνοχῆς καί τῆς ἀντιστάσεως τῆς κοινωνίας μας. Ἡ ἀνάνηψη, ἡ ἀναζωογόνηση καί ὄχι ἡ περιθωριοποίηση τῆς χριστιανικῆς πίστεως, ἡ βίωση τῆς οὐσίας της, τῆς δυνάμεως καί τοῦ κάλλους της θά βοηθήσουν τούς χριστιανούς, και ἰδιαίτερα τούς Ὀρθόδοξους, νά διατηρήσουμε τήν ταυτότητά μας καί νά ἀναπτύξουμε τις οἰκουμενικές ἀξίες πού ἀποτελοῦν τόν πυρήνα τοῦ χριστιανικοῦ πολιτισμοῦ, τήν ἐκπληκτική ἀντοχή, καθώς καί τόν δημιουργικό δυναμισμό του.