Σε ποια θρανία έκατσαν οι Αλέκος Σακελλάριος & Κορνήλιος Καστοριάδης
02/09/2019
Ενόψει της νέας σχολικής χρονιάς, ο φιλίστωρ νους γυρίζει στα παλαιότερα σχολικά κτήρια της Ελλάδας τη δεκαετία του 1930, που κατά την εποχή τους ευαγγελίζονταν και αντιπροσώπευαν το νέο στην ελληνική αρχιτεκτονική. Κίνητρο για την αναδρομή αυτή συνιστά η φετινή κυκλοφορία από τις πάντοτε προσεγμένες εκδόσεις Καπόν του βιβλίου “Τα Νέα Σχολικά Κτίρια“, με επιμέλεια του καθηγητή στο Τμήμα Θεωρίας και Ιστορίας της Τέχνης της Σχολής Καλών Τεχνών Ανδρέα Γιακουμακάτου (γεν.1955).
Το βιβλίο εκδόθηκε στο πλαίσιο του Διεθνούς Συνεδρίου “Το Μπάουχαους και η Ελλάδα”, που έγινε, με τη συνεργασία της Σχολής Καλών Τεχνών και της Κρατικής Ακαδημίας Καλών Τεχνών της Στουτγάρδης, από 30 Μαΐου έως 1η Ιουνίου 2019. Αποκλειστικός δωρητής της έκδοσης ήταν το “Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος”. Πρόκειται για την ανατύπωση της έκδοσης του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος από το 1938.
Η έκδοση εκείνη περιλαμβάνει σχετική μελέτη και εκτέλεση της Τεχνικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Παιδείας, που είχε ανατεθεί το 1933 στον αρχιτέκτονα Πάτροκλο Καραντινό (1903-1976), αλλά ολοκληρώθηκε το 1937. Στις σελίδες του τόμου, τον οποίον προλογίζει ο πρόεδρος του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος Ανάργυρος Δημητρακόπουλος (1885-1966), βρίσκουμε εικόνες και υλικό τεκμηρίωσης για το κτηριακό πρόγραμμα της κυβέρνησης Ελευθερίου Βενιζέλου (1864-1936), επί υπουργίας του Κωνσταντίνου Β. Γόντικα (1870-1937), από το 1928: 17 νομοσχέδια για την Παιδεία!
Τον Γόντικα, που παραιτήθηκε για να αναλάβει διοικητής της ιδρυμένης το 1929 Αγροτικής Τράπεζας της Ελλάδος, έμελλε να διαδεχθεί το 1930 ο Γεώργιος Παπανδρέου (1888-1968), συνεχίζοντας το έργο του.
Πακτωλός για την παιδεία
Στις 11 Σεπτεμβρίου 1931 δημοσιεύθηκε στην αθηναϊκή εφημερίδα Έθνος μακρά συνομιλία του Γεωργίου Παπανδρέου με τον δημοσιογράφο της εφημερίδας Αχιλλέα Μαμάκη (1906-1966). Ο νέος υπουργός είχε υπογράψει δάνειο 300.000.000 δρχ. με σουηδική τράπεζα στις 4 Ιουνίου 1930. Από τη συνομιλία μαθαίνουμε ότι ο Παπανδρέου ανέλαβε να υλοποιήσει την ανοικοδόμηση πάνω από 3000 νέα σχολεία σε δήμους και κοινότητες της χώρας, κόστους 1.500.000.000 δρχ., με τις 330.000.000 δρχ. να εκταμιεύονται από το Δημόσιο.
Για το υπόλοιπο ποσό οι δήμοι θα συνέβαλαν προς το Δημόσιο, ενώ τις κοινότητες θα τις ενίσχυε εκείνο. Ας σημειωθεί ότι έως το 1895 το ελληνικό κράτος δεν είχε ανεγείρει κανένα σχολικό κτήριο, από το 1895 μέχρι το 1920 δημιουργήθηκαν περίπου 500 διδακτήρια, ενώ κατά το διάστημα 1920-29 επιχορηγήθηκαν, με δαπάνη των εκπαιδευτικών τελών και των ομοειδών κληροδοτημάτων, περίπου 1000 κοινοτικά διδακτήρια.
Σύμφωνα με υπόμνημα στον τόμο του 1938, η Τεχνική Υπηρεσία του Υπουργείου Παιδείας προχώρησε σε δύο τύπους σχολικών κτηρίων, συνυπολογίζοντας τις κλιματικές συνθήκες κάθε τόπου και τις οικονομικές δυνατότητές που διέθετε η ίδια: 1. Σε περιοχές με υγρασία, ψύχος και ισχυρούς ανέμους τα κτήρια θα είχαν βορεινούς κλειστούς διαδρόμους και αίθουσες διδασκαλίας προς τον νότο, 2. Σε περιοχές με ξηρότητα και χωρίς ισχυρούς νότιους ανέμους τα κτήρια θα είχαν καλυμμένους ανοιχτούς διαδρόμους, που άλλοτε θα έπαιρναν τη μορφή καλυμμένων ανοιχτών εξωστών-προβόλων και άλλοτε στοών.
Τα νέα σχολεία σε 55 ελληνικές πόλεις προβλέπονταν να είναι 207 δημοτικά, 64 γυμνάσια, 5 πρακτικά λύκεια, 4 διδασκαλεία. Από τις πόλεις που περιλαμβάνονταν αρχικά ήταν η Αθήνα, τα προάστεια και οι συνοικισμοί της, ο Πειραιάς και οι συνοικισμοί της, το Αγρίνιο, το Αίγιο, η Αμαλιάδα, το Άργος, ο Βόλος, το Διδυμότειχο, η Θεσσαλονίκη, η Καβάλα, η Καρδίτσα, η Κέρκυρα, η Κομοτηνή, η Λαμία, η Λάρισα, η Λιβαδιά, το Μεσολόγγι, η Μυτιλήνη, το Ναύπλιο, η Ξάνθη, η Πάτρα, το Πλωμάρι και τα Τρίκαλα.
Σε αυτές προστέθηκαν κατόπιν και άλλες. Στην Αθήνα θα ανεγείρονταν 33 δημοτικά, 13 γυμνάσια και 2 πρακτικά λύκεια, αξίας 110.000.000 δρχ.· στον Πειραιά 8 δημοτικά και 3 γυμνάσια, αξίας 40.000.000 δρχ.· στη Θεσσαλονίκη 26 δημοτικά, 6 γυμνάσια και 1 διδασκαλείο, αξίας 50.000.000 δρχ.· στην Πάτρα 8 δημοτικά και 3 γυμνάσια, αξίας 20.000.000 δρχ.· στον Βόλο 4 δημοτικά, 2 γυμνάσια και 1 πρακτικό λύκειο, αξίας 13.000.000 δρχ.· στην Κρήτη 19 δημοτικά, 7 γυμνάσια και 1 διδασκαλείο, αξίας 30.000.000 δρχ.· στα Γιάννενα 5 δημοτικά, αξίας 11.000.000 δρχ.
Η νέα αρχιτεκτονική στην εκπαίδευση
Κατά το υπόμνημα στον τόμο του 1938, στη διαμόρφωση των νέων σχολικών κτηρίων δέσποζε η αντίληψη της απλότητας στη δομή, προκειμένου να είναι γρήγορη και οικονομική η κατασκευή τους και καλή η συντήρησή τους. Οι τοίχοι θα ήταν από λιθοδομή και οι δοκοί, οι πλάκες, οι εξώστες και τα υπόλοιπα από οπλισμένο σκυρόδεμα (μπετόν αρμέ). Αρκετά από τα νέα σχολεία τα είχαν σκελετό από οπλισμένο σκυρόδεμα και τοιχώματα από διπλές οπτές πλίνθους.
Τα περισσότερα από τα κτήρια θα επικαλύπτονταν με πλάκα οπλισμένου σκυροδέματος που θα διαμόρφωνε ταράτσες για τους μαθητές, γεγονός το οποίο θα τους προκαλούσε ευφορία, αλλά ενδεχομένως θα χρησιμοποιούνταν και για διδασκαλία. Ο προσανατολισμός των κύριων αιθουσών θα ήταν νότιος με παράθυρα σε όλο το μήκος της νότιας πλευράς για να υπάρχει ενιαίος ήπιος φωτισμός, ενώ εκείνες της χειροτεχνίας και του σχεδίου θα φωτίζονταν από τον βορρά.
Οι αυλές των σχολείων θα βρίσκονταν προς τη νότια πλευρά και τα υπόστεγα θα διαμορφώνονταν με ανατολικό ή νότιο προσανατολισμό. Σε κάθε κτήριο τρεις συνεχόμενες αίθουσες συνδέονται με πολύφυλλες πόρτες και λειτουργούν ως αίθουσα συγκεντρώσεων και τελετών, όπου δεν υπάρχει χωριστή τέτοια αίθουσα.
Οι αρχιτέκτονες
Πρωταρχικό ρόλο στο πρόγραμμα των νέων σχολικών κτηρίων ανέλαβαν νέοι στην ηλικία αρχιτέκτονες και ένας γλύπτης. Γενικός διευθυντής της Τεχνικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Παιδείας διατελούσε τη δεκαετία του 1930 ο Θεόδωρος Μιχαλόπουλος.
Οι αρχιτέκτονες που συμμετείχαν ήταν οι Αριστοτέλης Ζάχος (1872-1939), Δημήτρης Πικιώνης (1887-1968), Ιωάννης Αντωνιάδης (1890-1977), Νικόλαος Μητσάκης (1899-1941), Κωνσταντίνος Δήμου (1899-1972), Άγγελος Σιάγας (1899-1987), Γεώργιος Πάνζαρης (1901-1971), Κυριακούλης Παναγιωτάκος (1902-1982), Πάτροκλος Καραντινός, Νικόλαος Κακούρης (1903-1991), Περικλής Γεωργακόπουλος (1904-1975), Βασίλειος Δούρας (1904-1981) Παύλος Μιχαλέας (1904-1990), Θουκυδίδης Βαλεντής (1908-1982), Σπυρίδων Λέγγερης, Οικονόμου, Δημήτριος Κλάψης και Γεώργιος Πετριτσόπουλος. Εργάστηκε ακόμα και ο γλύπτης Γιώργος Ζογγολόπουλος (1902/3-2004), που υπηρετούσε τότε εκεί ως διακοσμητής.
Τις προσπάθειές τους τις διέπει πνεύμα επηρεασμένο από τη μοντέρνα ευρωπαϊκή αντίληψη του Μπάουχαους, της λειτουργικής αρχιτεκτονικής. Το πρόγραμμα της δημιουργίας των νέων σχολικών κτηρίων συμπίπτει με τις εργασίες του Δ’ Συνεδρίου Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής (CIAM) στην Αθήνα τον Ιούλιο-Αύγουστο του 1933, ενώ επαινείται από συνέδρους και χαιρετίζεται θετικά από τον ευρωπαϊκό περιοδικό Τύπο.
Διδακτήρια «Ο Νομικός» – Ο μαθητής Αλέκος Σακελλάριος
Παραδειγματικό σχολείο αυτού του προγράμματος είναι το συγκρότημα των διδακτηρίων “Ο Νομικός” στην αραιοκατοικημένη συνοικία των Πατησίων, κάτω από την Πλατεία Κολιάτσου, κυριολεκτικά στην εξοχή, με πεύκα, με κυπαρίσσια, με πρασινάδα, και με μικρή ταβέρνα γραφική, τα «Κανάρια», στην οποία πλήθος καναρινιών μέσα σε κλουβιά κελαηδούσε ―τελείως διαφορετική από την τωρινή εικόνα.
Πήρε την επωνυμία του από τον Αιγυπτιώτη, με καταγωγή από την Αμοργό, τυπογράφο και εκδότη Μιχαήλ Κ. Νομικό (π. 1840-1900), που κληροδότησε το οικόπεδο και το σπίτι του για σχολείο, το Η’ Γυμνάσιο Αθηνών. Πρόδρομες έδρες του ήταν οίκημα στην οδό Μιχαήλ Βόδα 26 από το 1914 και διώροφο στη γωνία των οδών Επτανήσου και Σύρου από το 1916 έως το 1926. Την ιστορία των διδακτηρίων την αφηγούνται δύο βιβλία, που οφείλονται στον ζήλο τεσσάρων αποφοίτων του (της Ρούλας Κοντογιάννη το ένα και των Έφης Αρβανίτου, Νάντιας Παναγουλέα και Μάιας Ρούτσου το άλλο), εκδόσεις του 2003.
Το συγκρότημα των διδακτηρίων “Ο Νομικός” το σχεδίασε ο Γεώργιος Πάνζαρης από το 1925 έως το 1931 και ο θεμέλιος λίθος του μπήκε το 1926. Είχαν προβλεφθεί δύο δημοτικά και δύο γυμνάσια, αίθουσα εορτών, ναό, υπόστεγα, εστιατόριο και λουτρά, με τοιχοποιία από λιθοδομή, δοκούς πλάκες από σιδηροπαγές σκυροκονίαμα. Η δαπάνη του ανήλθε στις 13.333.000 δρχ.
Σώζεται η εντύπωση ενός τότε μαθητή, του Αλέκου Σακελλάριου (1913-1991), στο αυτοβιογραφικό Λες και ήταν χθες… (Αθήνα χ.χ. [1990]), για το νέο σχολείο: «Συνηθισμένοι από το στρίμωγμα μέσα σε μικρές, σκοτεινές και ακατάλληλες αίθουσες διδασκαλίας, μείναμε κατάπληκτοι από την πολυτέλεια του νέου μας σχολείου. Όλα καινούρια, όλα λαμπερά, όλα απαστράπτοντα. Μεγάλες φωτεινές αίθουσες με ολοκαίνουρια θρανία, που δεν είχε προλάβει ακόμα κανένας μαθητής να χαράξει με σουγιά το όνομά του, ατέλειωτος διάδρομος, πεντακάθαρες τουαλέτες, εργαστήρια Φυσικής και Χημείας με όλα τα όργανα για τα σχετικά μαθήματα και μια αυλή ατέλειωτη, χωρίς μάντρα, χωρίς περίφραξη, χωρίς σύνορα».
Καθηγητές και μαθητές
Πρώτος γυμνασιάρχης του Η’ Γυμνασίου Αθηνών ήταν ο Δημήτριος Γ. Ρηγόπουλος, τον οποίον είχε ως έμπνευση για τον γυμνασιάρχη «Βεβαίως, βεβαίως!» Χρήστο Τσαγανέα (1906-1976) ο απόφοιτος του σχολείου Αλέκος Σακελλάριος στην ταινία του Το ξύλο βγήκε απ’ τον παράδεισο (1959). Ο καθηγητής της Γυμναστικής Ορέστης Μακρής (1898-1975) στην ίδια ταινία είναι βασισμένος στον γυμναστή Γκίκα, που δίδασκε τα σχολικά χρόνια του Σακελλάριου.
Στο εκπαιδευτικό προσωπικό του Η’ Γυμνασίου Αθηνών συναριθμούνται μεταγενέστεροι πανεπιστημιακοί: ο καθηγητής της Λαογραφίας στο ΕΚΠΑ Γεώργιος Α. Μέγας (1893-1976), ο καθηγητής της Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Δημήτριος Σ. Λουκάτος (1908-2003), αλλά και ο γλύπτης Ιωάννης Ιωάννου (1870-1942), ο γραμματέας της Εθνικής Πινακοθήκης, υποδιευθυντής του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών, διευθυντής Γραμμάτων και Καλών Τεχνών του Υπουργείου Παιδείας και ζωγράφος Νικόλαος Δ. Καλογερόπουλος (1889-1957), ο ιστορικός του νεοελληνικού θεάτρου Γιάννης Σιδέρης (1898-1975), και η καθηγήτρια της Μουσικής και πεζογράφος Λιλίκα Νάκου (1899/1903/1904-1989).
Από τα θρανία του σχολείου, εκτός από τον Σακελλάριο, πέρασαν, μεταξύ άλλων, ο δημοσιογράφος Κώστας Παράσχος (1912-2000), ο αρχιεκφωνητής του ΕΙΡ Τζων Βεϊνόγλου (1914-1985), ο διευθυντής ορχήστρας Δημήτρης Χωραφάς (1914-2004), ο γιατρός και πολιτικός Σπύρος Δοξιάδης (1917-1991), ο ζωγράφος, σκιτσογράφος και θεατρικός συγγραφέας Μποστ (Χρύσανθος/Μέντης Μποσταντζόγλου, 1918-1995), ο σκηνοθέτης Γρηγόρης Γρηγορίου (1919-2005), ο υφηγητής της Λατινικής Φιλολογίας στο ΕΚΠΑ και κατόπιν καθηγητής της Κλασικής Φιλολογίας στην Αμερική Πέτρος Κολακλίδης (1920-1985).
Επίσης, εκεί μαθήτευσαν ο πολιτικός Χαράλαμπος Πρωτοπαπάς (1920-2011), οι δημοσιογράφοι Κώστας Νίτσος (1920-2015) και Γιάννης Λάμψας (1921-2002), ο ηθοποιός Τάκης Μηλιάδης (1922-1985), ο φιλόσοφος Κορνήλιος Καστοριάδης (1922-1997), ο θεατρικός συγγραφέας Μανώλης Κορρές (1922-1998), ο σκηνοθέτης και μεταφραστής Μίνως Βολανάκης (1925-1999).
Το παρεκκλήσιο
Στην αυλή των διδακτηρίων “Ο Νομικός” ένας άλλος αρχιτέκτων που έχει συμμετάσχει στο πρόγραμμα των νέων σχολικών κτηρίων, ο Νικόλαος Μητσάκης σχεδίασε το 1934 ναΐσκο, εκπληρώνοντας την επιθυμία του δωρητή τους Μιχαήλ Κ. Νομικού. Αφιερωμένος για ευνόητο λόγο στους Ταξιάρχες Μιχαήλ και Γαβριήλ, είναι μονόχωρος και ενιαίος, σαν είδος ανοιχτού εγκάρσιου βωμού, χωρίς θόλο, με τον σκοπό οι 2000 μαθητές να παρακολουθούν και να μετέχουν απευθείας στις ιερές ακολουθίες, δηλαδή να αποτελούν οι ίδιοι την εκκλησία! Κατόπιν τροποποιήθηκε και έκλεισε…
Την ιστόρηση του μικρού κτηρίου ανέλαβε ο φίλος του Μητσάκη Σπύρος Παπαλουκάς (1892-1957), ο οποίος ολοκλήρωσε την αγιογράφηση του μητροπολιτικού ναού της Άμφισσας με τεχνογνωσία αρμονικών χαράξεων που του προσέφεραν οι φίλοι του αρχιτέκτονες Μητσάκης, Πικιώνης και Ευάγγελος Ρουσσόπουλος (1901-1963). Τις χαράξεις αυτές τις ανέπτυξε σε δυνατές σχεδιαστικές γραμμές και σε έντονα αντιθετικά χρώματα.
Τελική κρίση για το παρεκκλήσιο θα εξέφεραν ο καθηγητής του ΕΜΠ Αναστάσιος Κ. Ορλάνδος (1887-1979), ο Ζάχος, ο καθηγητής της ΑΣΚΤ Κωστής Παρθένης (1878-1967) και ο Πικιώνης. Οι τοιχογραφίες δυστυχώς ασβεστώθηκαν από τους Γερμανούς στις αρχές της δεκαετίας του 1940, ενώ αποκαλύφθηκαν αρκετές δεκαετίες αργότερα, στις μέρες μας.
Σήμερα
Μπροστά στην αυλή στέκει μόνο του το μαρμάρινο βάθρο της προτομής του δωρητή τους Μιχαήλ Κ. Νομικού. Φιλοτεχνημένη σε χαλκοκασσίτερο από τον γλύπτη Λέανδρο Β. Τσιμένη (1909-1990), με βάση παλαιά φωτογραφία που έχει αντιγραφεί σε ελαιογραφία, η προτομή αποκαλύφθηκε το 1969 ως προσφορά ευγνωμοσύνης του Συλλόγου Γονέων και Κηδεμόνων των σχολείων, επί προεδρίας του αποφοίτου τους, δημοσιογράφου Μηνά Λαμπρινίδη (1920-2004), με δική του πρόταση. Όμως παραμένει πια μακριά από το άχρηστο πλέον βάθρο της…
Και δύο αναγκαίες διορθώσεις
Στο κείμενό μας για όσους άλλαξαν την όψη της Αθήνας τη δεκαετία του 1930 παρεισέφρησαν λάθη στην αναγραφή τόσο του επωνύμου και της χρονολογίας θανάτου του ενός από τους δύο αρχιτέκτονες του ναού του Αγίου Διονυσίου Αρεοπαγίτου, του Δημητρίου Ν. Καραντινού Φιλιππάκι, όσο και στη χρονολογία γεννήσεως του άλλου αρχιτέκτονα του ίδιου ναού Γεωργίου Νομικού. Το επώνυμο του πρώτου ορθογραφείται Φιλιππάκης και η χρονολογία θανάτου του είναι 1971, ενώ η χρονολογία γεννήσεως του δεύτερου είναι 1905.
Η ευθύνη μας έγκειται στο ότι ατυχώς δεν διασταυρώσαμε τα στοιχεία, εμπιστευόμενοι τα λήμματα που υπογράφουν οι ομότιμες καθηγήτριες στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ Αφροδίτη Αγοροπούλου-Μπιρμπίλη (1940) και Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη (1945) για το πολύτιμο λεξικό Αρχιτεκτονική του εκδοτικού οίκου Μέλισσα (2013), το οποίο φέρει την επιμέλεια των ομότιμων καθηγητών της ίδιας Σχολής Χαράλαμπου Μπούρα (1933-2016) και Δημήτρη Φιλιππίδη (1938).
Έκπληξη λοιπόν μας ανέμενε κατά το φυλλομέτρημα του συλλογικού τόμου Αρχιτέκτονες του 20ού αιώνα των εκδόσεων Ποταμός (2009), που τον έχει επιμεληθεί η ομότιμη καθηγήτρια στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του ΕΚΠΑ Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ (1943) και που περιλαμβάνει βιογραφικά-εργογραφικά σημειώματα με ενδεικτική εικονογράφηση για αρχιτέκτονες-μηχανικούς διπλωματούχους των ετών 1905-33, δηλαδή για τα πενήντα πρώτα μέλη της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής Εταιρείας.
Πώς μεταγενέστερη έκδοση αγνοεί σχετική προγενέστερη, σε γνωστικό πεδίο μάλιστα που η βιβλιογραφία εξακολουθεί να μην είναι και τόσο πλούσια;
