Η γέννηση και η μετάλλαξη του ΠΑΣΟΚ όπως τα έζησε ο Αντώνης Λιβάνης

Ο Αντώνης Λιβάνης, που έφυγε πριν από λίγες μέρες πλήρης ημερών, έζησε μια ζωή έντονα πολιτική, πρωτογενώς, στις πηγές της. Έχοντας συμμετάσχει στα χρόνια της εφηβείας του στο παλλαϊκό κίνημα της Εθνικής Αντίστασης στα χρόνια της Κατοχής, τη δεκαετία του ’60 συνδέθηκε με τον Ανδρέα Παπανδρέου, από την αφετηριακή πρωταγωνιστική εμφάνιση του τελευταίου στην πολιτική ζωή του τόπου, στις εκλογές του 1964, ως Διευθυντής του Πολιτικού του Γραφείου.

Η δεκαετία του ’60 είναι κρίσιμη για τη μορφοποίηση ανταγωνιστικών πολιτικών ρευμάτων, με την ενεργητική παρουσία του λαϊκού παράγοντα. Οι δύο βασικές διαιρετικές τομές του 20ου αιώνα είναι ο βενιζελισμός-αντιβενιζελισμός και στη δεκαετία του 1940 ΕΑΜική Αριστερά-“εθνικόφρονες”. Αυτή η δεύτερη διαιρετική τομή, συνδυάζεται αφ’ ενός με την ανάδυση του εθνικού και αντιιμπεριαλισμού αγώνα, λόγω Κυπριακού, τη δεκαετία του ’50, αφ’ ετέρου την πάλη απέναντι στο κράτος της μετεμφυλιακής Δεξιάς.

Όλα αυτά –σε μια κοινωνία που ραγδαία μετασχηματίζεται και “αστικοποιείται”– μέσα από την εμπειρία του Ανένδοτου, του 1-1-4 και των Ιουλιανών συγχωνεύονται στην αντιδεξιά πολιτική κουλτούρα. Αυτή μορφοποιείται ως μαχητικό πολιτικό ρεύμα στην προδικτατορική Κεντροαριστερά, υπερβαίνοντας καταστατικά τη γραμμή του διμέτωπου αγώνα. Οργανωτικά η Κεντροαριστερά μορφοποιείται κυρίως μέσα από τους “Δημοκρατικούς Συνδέσμους”, τον Όμιλο “Αλέξανδρος Παπαναστασίου” και τη ριζοσπαστική εξέλιξη της Νεολαίας της Ένωσης Κέντρου, της ΕΔΗΝ.

Ιδεολογικά-πολιτικά η Κεντροαριστερά κινείται στη συνάρθρωση του εθνικού-δημοκρατικού, με ανοιχτή και υπό διαμόρφωση την κοινωνική προοπτική. Αυτή η γραμμή αποτυπώθηκε στα τρία βασικά συνθήματα του Ανδρέα Παπανδρέου που αναδεικνύεται ως ηγεμονική φιγούρα του κεντροαριστερού-αντιδεξιού χώρου, αποτυπώνοντας τις κυρίαρχες αντιθέσεις της περιόδου: “Ο λαός κυρίαρχος”, “Ο στρατός στο έθνος”, “Η Ελλάδα στους Έλληνες”.

Ο Αντώνης Λιβάνης ενεργητικά συμμετείχε στον αντιδικτατορικό αγώνα, αρχικά μέσα από τις γραμμές του Εθνικού Κινήματος Δημοκρατικής Αντιστάσεως (ΕΚΔΑ) που μετονομάστηκε στη συνέχεια σε Δημοκρατικό Εθνικό Κίνημα Αντιστάσεως (ΔΕΚΑ). Η ΔΕΚΑ συγκροτήθηκε από στελέχη της Ένωσης Κέντρου και της ΕΔΗΝ. Ακολούθως ο Αντώνης Λιβάνης προσχώρησε στο ΠΑΚ (εξωτερικού), όταν διέφυγε στην Ιταλία μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973 (όπως αναφέρει ο Γιώργος Παπαγιαννόπουλος σε μια σχετική διαδικτυακή αναφορά του) και ενώ είχε ήδη ιδρύσει τις εκδόσεις Νέα Σύνορα-Α.Λιβάνης το 1972 μετά την αποφυλάκιση και την επιστροφή του από την εξορία.

Εσωτερικές συγκρούσεις

Η αντιδικτατορική πάλη και η διεθνής ιδεολογική-πολιτική ατμόσφαιρα της εποχής, ριζοσπαστικοποιεί έντονα τον Ανδρέα Παπανδρέου και το ΠΑΚ εξωτερικού στην κατεύθυνση του νεομαρξισμού (θεωρία της εξάρτησης). Είναι χαρακτηριστικό ότι την αρχική περίοδο της Μεταπολίτευσης από τις εκδόσεις Λιβάνη θα κυκλοφορήσει το εμβληματικό δίτομο έργο του Σαμίρ Αμίν “Η συσσώρευση σε παγκόσμια κλίμακα” σε μετάφραση του αγωνιστή και διανοούμενου της Αριστεράς Περικλή Ροδάκη και πρόλογο του Ανδρέα Παπανδρέου.

Η δικτατορία καταρρέει σε μια εποχή που το ΠΑΚ έχει ωριμάσει στην εσωτερική του οργανωτική δομή, έτοιμο να κάνει άλματα στο επίπεδο της θεωρίας, αλλά και της πολιτικής αποτελεσματικότητας. Η ίδρυση του ΠΑΣΟΚ θα φέρει σε επαφή διαφορετικές πολιτικές κουλτούρες, διαδρομές και γενιές. Νεομαρξιστές, μαρξιστές-λενινιστές, σοσιαλδημοκράτες, ενωσοκεντρίτες-κεντροαριστεροί, σε μια ρευστή και υπό διαμόρφωση ιδεολογικά-πολιτικά και οργανωτικά κατάσταση, συγκρούονται.

Ηγεμονική είναι η εθνικο-ανεξαρτησιακή/αντιιμπεριαλιστική ιδεολογία και το κοινωνικό-σοσιαλιστικό στοιχείο στην ενότητά τους. Τα στελέχη με προέλευση από την Ένωση Κέντρου, την προδικτατορική Κεντροαριστερά και το ΠΑΚ εσωτερικού αρνούνται κυρίως την κεντρικό ρόλο του κοινωνικού στοιχείου στη μεταπολιτευτική συγκυρία. Επίσης, αρνούνται το γενικότερο κλίμα τριτοκοσμικού αριστερισμού, τόσο στην ιδεολογία, όσο και στον τρόπο συγκρότησης και οργάνωσης.

Οι αντιθέσεις θα εκδηλωθούν στις διαπραγματεύσεις μεταξύ των πολιτικών ομάδων-προελεύσεων για τη Διακήρυξη του νέου πολιτικού κινήματος και θα επικεντρωθούν στον όρο σοσιαλιστικό στον τίτλο του κόμματος, όσο και στον στόχο των κοινωνικοποιήσεων. Ο Ανδρέας Παπανδρέου, τα στελέχη του ΠΑΚ εξωτερικού, οι φοιτητές τόσο από το ΠΑΚ εσωτερικού, όσο και από το χώρο των ανένταχτων, θα επιμείνουν στην κεντρική σημασία του κοινωνικού στοιχείου και του σοσιαλιστικού χαρακτήρα του νέου κινήματος, στις συνθήκες της Μεταπολίτευσης.

 Παγίωση του παπανδρεϊκού ΠΑΣΟΚ

Στις εσωκομματικές συγκρούσεις της περιόδου 1975-1976, σ’ ένα υπό εξέλιξη κόμμα αριστερών στελεχών σε μαζικό κόμμα, οι ενωσοκεντρίτες-κεντροαριστεροί δεν διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο. Είτε συσπειρώνονται στον διαμορφούμενο παπανδρεϊκό μηχανισμό, είτε για διάφορους λόγους επηρεάζονται από τα στελέχη που προέρχονται από τη Δημοκρατική Άμυνα.

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο Προσυνέδριο του 1975 και ενώ βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη η σύγκρουση Ανδρέα Παπανδρέου και Δημοκρατικής Άμυνας, ο Αντώνης Λιβάνης εκλέγεται στην Κεντρική Επιτροπή με την υποστήριξη των Αμυνιτών, απέναντι στον ετερόκλητο και υπό διαμόρφωση μηχανισμό των παπανδρεϊκών, όπως καταθέτει ο Λαοκράτης Βάσσης στο βιβλίο του “Ανοιχτή συζήτηση. Μεταπολίτευση-ΠΑΣΟΚ-Αριστερά” (Ταξιδευτής, 2005).

Την περίοδο 1977-1980 το ΠΑΣΟΚ αποκτά πιο μόνιμα χρώματα, όπως έχουμε αναφέρει. Αυτά καθορίζονται από τον σχηματισμό μιας οργανικής συμμαχίας μεταξύ του αρχηγικού ρόλου του Ανδρέα Παπανδρέου και της συγκρότησης της κομματικής γραφειοκρατίας, η οποία μορφοποιείται οργανωτικά-λειτουργικά με όρους τριτοδιεθνιστικού δημοκρατικού συγκεντρωτισμού.

Οι ενωσοκεντρίτες-κεντροαριστεροί, μαζί με την κεντρική γραφειοκρατία του κόμματος και τα τεχνοκρατικά στελέχη, τα οποία εμφανίζονται και σταδιακά ενισχύονται εν όψει κυβέρνησης, συγκροτούν τις διαφορετικές και ανταγωνιστικές μεταξύ τους μερίδες της αστικής τάσης του κόμματος. Στο επίπεδο του κόμματος πολλές φορές η κεντρική γραφειοκρατία εμφανίζεται σαν αριστερή πτέρυγα και οι ενωσοκεντρίτες σαν δεξιά τάση.

Στους ενωσοκεντρίτες προσάπτεται ο απαξιωτικός όρος “παλαιοκομματικοί”, που παραπέμπει σε μια πολιτική πρακτική και κουλτούρα κομματαρχισμού, η οποία ήταν εγγενής στο ΠΑΣΟΚ λόγω προέλευσης των στελεχών αυτών. Υπάρχει μέτωπο εναντίον της, μάλιστα, όπως καταγράφεται στην απόφαση ίδρυσης ενός νέου κόμματος και όχι στη συνέχεια της παλιάς Ένωσης Κέντρου στο Βίντερτουρ της Ελβετίας, τη γενέθλια πόλη του ΠΑΣΟΚ. Αυτό αποτυπώνεται ρητώς και στη Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη, αλλά και καταγράφεται στις συγκρουσιακές σχέσεις μεταξύ οργανώσεων ΠΑΣΟΚ και τοπικών βουλευτών, κυρίως στην περιφέρεια στις αρχές της δεκαετίας του 1980.

Κουτσώγιοργας-Γεννηματάς

Σύμφωνα με τον Κώστα Σημίτη στο βιβλίο του Δρόμοι ζωής (Πόλις, 2005) στα διαδοχικά κυβερνητικά σχήματα της δεκαετίας του ’80 σχηματοποιούνται δύο πόλοι. Ο πρώτος γύρω από τον Αγαμέμνονα Κουτσόγιωργα και ο έτερος γύρω από τον Γιώργο Γεννηματά ως επικεφαλής των κομματικών σε συνεργασία με τον Αντώνη Λιβάνη, λόγω ανταγωνισμού του τελευταίου με τον Κουτσόγιωργα.

Παρά ταύτα ο Αντώνης Λιβάνης εκλέγεται σε Κεντρική Επιτροπή του ΠΑΣΟΚ μόλις στο 3ο συνέδριο το 1994, λόγω των δύσκολων σχέσεων της κομματικής γραφειοκρατίας με τους κεντρογενείς. Ο Γιάννης Αλευράς εκπροσωπεί τους κεντρογενείς βουλευτές σ’ έναν μάλλον εξισορροπιστικό ρόλο. Η ανάγκη αποδέσμευσης του ΠΑΣΟΚ από την κεντρώα κληρονομιά, σε συνδυασμό με την πάλη ενάντια στον “παλαιοκομματισμό” είχε και δύο ακόμα επιπτώσεις στη συγκρότηση του Κινήματος.

Και οι δύο είναι σημαντικές. Η πρώτη είναι η υποτίμηση της κληρονομιάς του αριστερού βενιζελισμού, ενός δημοκρατικού-προοδευτικού γηγενούς ρεύματος με διεθνείς προσλαμβάνουσες, της οποίας φορέας ως καταγωγή ήταν και ο ίδιος ο Ανδρέας Παπανδρέου. Μαζί με τα νερά (παλαιοκομματισμός) πετάχτηκε στο νεροχύτη και το παιδί (αριστερός βενιζελισμός). Αντί αυτού δεν επικράτησε μια νεομαρξιστική εκδοχή, αλλά ένας εισαγόμενος μαρξισμός-λενινισμός, με τα λειτουργικά χαρακτηριστικά μιας μεταπρατικής-εξουσιαστικής ιδεολογίας.

Το ιστορικό προϊόν, μαζί με άλλους παράγοντες, ήταν η κρατικοποίηση-αστικοποίηση του κόμματος και η ακύρωσή του ως κινήματος σοσιαλιστικής αλλαγής. Η έτερη σημαντική συνέπεια ήταν ο αντιδημοκρατικός χαρακτήρας, παρά τη μαζικοποίηση του κόμματος. Αρκετά στελέχη της προδικτατορικής Κεντροαριστεράς ίσως να υστερούσαν σε μαρξίζουσα κατάρτιση, αλλά αποδείχθηκαν φορείς δημοκρατικής κουλτούρας, σε αντίθεση με πολλά “αριστερά” στελέχη της κομματικής γραφειοκρατίας.

Αλλαγές στο εσωτερικό του ΠΑΣΟΚ

Η περίοδος από το 1989-90 και μετά, η συνολική υποχώρηση της μαρξιστικής θεωρίας, η μετατόπιση του εκκρεμούς προς τα δεξιά και η κυβερνητική εμπειρία, οδηγεί σε αλλαγές και στο εσωτερικό του ΠΑΣΟΚ. Το κόμμα ως συλλογικό υποκείμενο χάνει σταδιακά τη σχετική του αυτονομία. Η εσωτερική του διαλεκτική και εξέλιξη καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από εξωτερικούς παράγοντες.

Οι τεχνοκράτες από κεντρίστικη τάση στο εσωτερικό του κόμματος και του συνασπισμού εξουσίας μετατοπίζονται προς τα δεξιά. Μαζί με ένα τμήμα της κεντρικής κομματικής γραφειοκρατίας συγκροτούν την εκσυγχρονιστική τάση, τη νέα Σοσιαλδημοκρατία τύπου Μπλερ. Η άλλη μερίδα της κομματικής γραφειοκρατίας κινείται σε μια εκδοχή παραδοσιακής σοσιαλδημοκρατίας. Ένα τμήμα προερχόμενο από την προδικτατορική Κεντροαριστερά παραμένει σταθερό, με αποτέλεσμα να γίνεται αντιπολιτευτικός πόλος εσωκομματικά απέναντι στη σοσιαλφιλελεύθερη εξέλιξη του ΠΑΣΟΚ και τις κυβερνητικές του επιλογές στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’90, επί εποχής Σημίτη.

Τα εθνικά-δημοκρατικά στοιχεία, όπως και το στοιχείο της λαϊκής κυριαρχίας, που αποτελούν τον πυρήνα της δομικά αντιδεξιάς ταυτότητας της προδικτατορικής Κεντροαριστεράς, με τάσεις υπεράσπισης του κοινωνικού κράτους, συγκροτούν βασικά στοιχεία της πολιτικής κουλτούρας του χώρου που ονομάστηκε ιστορικά δημοκρατική παράταξη. Αυτά τα στοιχεία οδήγησαν σε ρήξη των σχέσεων εκπροσώπησης των λαϊκών τάξεων με το μνημονιακό ΠΑΣΟΚ.

Δεν είναι τυχαίες αρκετές εκδόσεις κριτικών στοχαστών από τον Εκδοτικό Οργανισμό Λιβάνη, όπως και η συμμετοχή τους στην έκδοση του περιοδικού “Επίκαιρα” στα πρώτα χρόνια του αντιμνημονιακού κινήματος. Ο αντιμνημονιακός χώρος δεν εκπροσωπήθηκε βέβαια από το ΠΑΣΟΚ, παρά τις μετονομασίες του, επειδή το ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝΑΛ λειτούργησε ως “ακραίο Κέντρο”.

Ένα πρόσφατο παράδειγμα

Τα ίδια αυτά στοιχεία προκαλούν ένταση και αδυναμία οργανικής συνάρθρωσης μέχρι σήμερα του δημοκρατικού χώρου με την κομματική γραφειοκρατία του ΣΥΡΙΖΑ. Είναι ενδεικτικές οι αντιδράσεις των στελεχών του ΣΥΡΙΖΑ στην πρόσφατη δήλωση της υπουργού Παιδείας για τον ρόλο του σχολικού μαθήματος της Ιστορίας στην ενίσχυση της εθνικής συνείδησης, σε αντιδιαστολή με την κοινωνική, παρότι η εθνική και η κοινωνική συνείδηση στην ελληνική πραγματικότητα πάνε μαζί και όχι αντιθετικά.

Τουλάχιστον αυτό είναι μια θεμελιώδης παραδοχή του δημοκρατικού αριστερού χώρου αν λ.χ. δει κάποιος τα σχολικά βιβλία Ιστορίας της δεκαετίας του ’80. Το ζήτημα βέβαια είναι ο επαναπροσδιορισμός ενός πολιτικού σχεδίου, όπως του αφετηριακού ΠΑΣΟΚ στις σύγχρονες συνθήκες. Χρειάζεται μια νέα θεώρηση για την ενότητα εθνικού-δημοκρατικού-αναπτυξιακού-κοινωνικού, σε σχέση με τις ανάγκες του τόπου σ’ έναν δυναμικά μεταβαλλόμενο κόσμο. Αυτό είναι ένα πεδίο ανοιχτό.

Κλείνοντας, ο Αντώνης Λιβάνης αποτέλεσε τον προσωποποιημένο ιδεότυπο του στενότερου συνεργάτη Πρωθυπουργού, ως ήθος, παρουσία και στυλ. Δημιούργησε μια σχολή που δεν βρήκε συνεχιστές τουλάχιστον μέχρι σήμερα. Μία από τις τελευταίες, ίσως, δημόσιες εμφανίσεις του Αντώνη Λιβάνη ήταν η παρουσία του στην ΕΣΗΕΑ, πριν από δύο χρόνια, σε μια εκδήλωση για το Κουρδικό. Ένας από τους ομιλητές στην εκδήλωση ήταν το ιστορικό στέλεχος του ΠΑΣΟΚ Μιχάλης Χαραλαμπίδης. Για τη σημειολογία του πράγματος.

Ελαφρύ το χώμα.