Γιατί διχάζονται οι Έλληνες; – Η άλλη όψη

Η επέτειος των 200 χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821, είναι εκ των πραγμάτων ένα σημείο, μία ρωγμή του χρόνου, μια δομή ευκαιρίας για έναν συλλογικό αναστοχασμό, τόσο του καθεαυτού ιδρυτικού γεγονότος του σύγχρονου ελληνικού κράτους, όσο και της πορείας των 200 χρόνων. Καθώς και μιας άλλης όψης: γιατί διχάζονται οι Έλληνες.

Τόσο σε επίπεδο πολιτικής κοινωνίας (κράτος, κόμματα, αυτοδιοίκηση), όσο και κοινωνίας πολιτών (επιχειρηματικοί φορείς, συλλογικά εκδοτικά εγχειρήματα, επιστημονικές μονογραφίες, αφιερώματα στον τύπο, διαδικτυακές συζητήσεις κ.α.), διατυπώνεται ένας πλούσιος διάλογος, συνθετικός και αντιπαραθετικός, εκδήλωση της αναστοχαστικής αυτής διαθεσιμότητας της ελληνικής κοινωνίας.

Η συζήτηση βέβαια για το παρελθόν, φέρει τη σφραγίδα του εκάστοτε παρόντος στο οποίο πραγματοποιείται και αφορά το μέλλον, την εθνική-κοινωνική προοπτική ενός λαού. Μεταξύ των αφιερωμάτων, η δημόσια τηλεόραση, η ΕΡΤ, προχώρησε σε μια σειρά 12 επεισοδίων με τίτλο “Γιατί 21; 12 ερωτήματα”. Την επιμέλεια της σειράς έχουν οι δημοσιογράφοι Μαριλένα Κατσίμη και Πιέρρος Τζανετάκος.

Το 2ο επεισόδιο, που προβλήθηκε από την ΕΡΤ-2 στις 4-4-2021, με τίτλο “Γιατί διχάζονται οι Έλληνες;”, επιχειρούσε να διευρευνήσει το ζήτημα του διχασμού, των εμφύλιων διαιρέσεων ή παθών, στην πορεία των 200 χρόνων, από την Επανάσταση μέχρι το Μνημόνιο-Αντιμνημόνιο, όπως κωδικοποιείται από την ίδια την εκπομπή και με αφετηριακό ερώτημα αν ο διχασμός είναι χαρακτηριστικό του ελληνικού λαού ή ένα σύνηθες πολιτικό και κοινωνικό φαινόμενο των επιμέρους ομάδων που συναποτελούν ένα έθνος (Γιατί 21; 12 Ερωτήματα επεισόδιο 2 | Γιατί διχάζονται οι Έλληνες; ΕΡΤflix (ertflix.gr).

Στην εκπομπή γινόταν ενδεικτική παραπομπή σε πηγές, προβολές ντοκιμαντέρ και επιμέρους σχολιασμός από ιστορικούς και πολιτικούς επιστήμονες. Η αδυναμία αυτών των εκπομπών είναι η εκ των πραγμάτων αποσπασματικότητά τους. Συνεπώς, η υπέρβαση του δομικού αυτού προβλήματος, είναι υπόθεση των υπευθύνων της εκπομπής, στο βαθμό βέβαια που αντιμετωπίζουν το συγκεκριμένο ζήτημα ως πρόβλημα.

Το ζήτημα του διχασμού

Σε κάθε περίπτωση, εκείνο που νομίζω ότι έλειψε από την εκπομπή ή το συγκεκριμένο επεισόδιο ορθότερα, αντικειμενικά μέχρι ενός σημείου λόγω του αποσπασματικού χαρακτήρα των παρεμβάσεων, είναι ένα σχήμα ερμηνείας που να απαντά στο ερώτημα του τίτλου “Γιατί διχάζονται οι Έλληνες ;”. Δεν μένω σε “λάθη” επί των γεγονότων-αριθμητικών δεδομένων.

‘Οπως λ.χ. στην αναφορά στο αφηγηματικό μέρος της εκπομπής ότι ο λιμός του τρομερού χειμώνα 1941-42 στοίχισε τη ζωή σε 45.000 Αθηναίους, αριθμός που πλησιάζει τη σχετική προσέγγιση του χρηματοδοτούμενου από το γερμανικικό κράτος προγράμματος “MOG-Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα” και προφανώς είναι σύμπτωση ή στην αναφορά ότι το ΕΑΜ την πρώτη χρονιά της δράσης του συγκεντρώνει 45.000 μέλη (κάτι μεταξύ σημερινού ΣΥΡΙΖΑ και ΚΙΝΑΛ δηλαδή από άποψη αριθμητικών μεγεθών…).

Στο παρόν άρθρο θα επιχειρηθεί ένα περίγραμμα ερμηνευτικού σχήματος για το θέμα του διχασμού. Αφετηριακά το ερώτημα υπότιτλος της εκπομπής που ετίθετο διαζευκτικά «Είναι χαρακτηριστικό μόνο του λαού μας να διχάζεται ή είναι ένα σύνηθες πολιτικό και κοινωνικό φαινόμενο, αποτέλεσμα των διαφοροποιήσεων μεταξύ των επιμέρους ομάδων που συναποτελούν κάθε έθνος;», αναπαράγει ουσιαστικά δύο αναλυτικά στερεότυπα, του (εθνικού) εξαιρετισμού και της (δυτικής) ομοιομορφίας, ένα δηλαδή ανιστορικό σε τελική ανάλυση τρόπο εθνικιστικής-αυτιστικής ή μεταπρατικής-εισαγόμενης προσέγγισης.

Το ερμηνευτικό κλειδί κατά τη γνώμη μου είναι η ιδιομορφία ως ο ιδιαίτερος τρόπος διεθνικής κίνησης, όπως ιστορικά διαμορφώνεται και εξελίσσεται, σε μια ιστορική-συγκριτική προοπτική και γενικότερα η αναζήτηση των ιδιαίτερων εθνικών-κοινωνικών εμπειριών μέσα στη διεθνική κίνηση της ιστορίας, με διεπιστημονικές προσεγγίσεις. Σε τί συνίσταται συνεπώς η ελληνική ιδιομορφία και πώς επηρεάζει ή διαμορφώνει τους ερμηνευτικούς όρους προσέγγισης του ζητήματος του διχασμού ;

Μια ιδιομορφία

Εν αρχή ην η Ελληνική Επανάσταση. Ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας και οι εμφύλιοι πόλεμοι εντός αυτής. Το κρίσιμο κατά τη γνώμη μου δεν είναι ο διχασμός που έλαβε και τη μορφή εμφύλιων πολέμων. Αυτό συμβαίνει σε μια επαναστατική διαδικασία. Η ιδιομορφία σε σχέση με άλλες επαναστάσεις, είναι ότι δεν υφίσταται μαζικό αντεπαναστατικό ρεύμα ως μέρος της εμφύλιας διαμάχης.

Διαφορετικά ειπωμένο, οι αντίπαλες μερίδες αποτελούσαν πτέρυγες της Επανάστασης. Αυτό συμβαίνει επειδή η Επανάσταση είναι εθνικοαπελευθερωτική, καθώς αυτή είναι κύρια αντίθεση. Ένα ιστορικό-υπόδουλο έθνος διεκδικεί την ελευθερία του, «την Πολιτικήν αυτού ύπαρξιν και ανεξαρτησίαν», (Σύνταγμα της Επιδαύρου, 1822). Έχει εθνοθρησκευτικό χαρακτήρα «Όσοι αυτόχθονες κάτοικοι της Επικράτειας της Ελλάδος πιστεύουσιν εις Χριστόν, εισίν Έλληνες» (Σύνταγμα της Επιδαύρου, 1822) με κυρίαρχη τη δημοκρατική-κοινωνικά εξισωτική τάση «..και απολαμβάνουσιν άνευ τινός διαφοράς όλων των πολιτικών δικαιωμάτων» (Σύνταγμα της Επιδαύρου, 1822).

Οι υπαρκτές κοινωνικές αντιθέσεις στον προκαπιταλιστικό υπόδουλο ελληνικό χώρο, εκδηλώνονται έντονα, λαμβάνουν ακόμα και τη μορφή εμφυλίων πολέμων, αλλά είναι δευτερεύουσες-ενσωματωμένες στην κύρια εθνικοαπελευθερωτική αντίθεση, κινούμενες εντός της καθολικής επαναστατικής κίνησης και όχι ενάντια σ’ αυτήν. Υπάρχει δηλαδή εν αντιθέσει ενότητα. Και αυτό είναι το κρίσιμο (για το χαρακτήρα της Επανάστασης και τη σχέση εθνικού-διεθνικού, βλ. Βασίλης Ασημακόπουλος στο “Π”: Το 1821 και η σημασία του τότε και σήμερα | ΤΟ ΠΑΡΟΝ (paron.gr)

Επόμενο κρίσιμο ζήτημα που προσδιορίζει τα όρια, αλλά και τις κατευθύνσεις που λαμβάνει ο διχασμός ακόμα και όταν εκδηλώνεται με τη μορφή των εμφυλίων πολέμων τον 20ο αιώνα, είναι το βάρος του εθνικού και της διεθνοπολιτικής, ήδη από την ίδρυση του ελληνικού κράτους και την εξέλιξή του. Με την Ελληνική Επανάσταση δεν γεννιέται κανένα ελληνικό έθνος, όπως υποστηρίζει μία θεώρηση τις 2-3 τελευταίες δεκαετίες (για μια κριτική στο σχήμα αυτό βλ. Το εθνικό φαινόμενο και η δύναμη της Ιστορίας, στο περιοδικό Τετράδια τχ 76-78/2021) αλλά δημιουργείται το σύγχρονο ελληνικό κράτος. Έχουμε δηλαδή ένα φαινόμενο κρατογένεσης και όχι εθνογένεσης.

Μορφοποίηση του Νέου Ελληνισμού

Η υστεροβυζαντινή περίοδος (11ος-15ος αιώνας), όπου μορφοποιείται ο νέος ελληνισμός, έχει στοιχεία πρωτο-αστικά/πρωτο-καπιταλιστικά στο κοινωνικό πεδίο, καθώς επίσης και μετάβασης στην πολιτειακή συγκρότηση από οικουμενική αυτοκρατορία σε εθνικό κράτος. Διαδικασίες που δεν ολοκληρώνονται, ηττώνται από τη διπλή πίεση των επεκτατικών δυνάμεων του Δυτικού Χριστιανισμού και της οθωμανικής-μουσουλμανικής μετατόπισης. Τελικά η Ρωμανία καταλύεται ως κρατικό μόρφωμα, οι πρωτοαστικές δυνάμεις-σχέσεις παραγωγής κοινωνικά οπισθοδρομούν. Αναστέλλονται και ως έθνος ο Ελληνισμός υποδουλώνεται από τις φεουδαλικές-αντεπαναστατικές δυνάμεις της ιστορικής καθυστέρησης και βαρβαρότητας που αντιπροσωπεύει η Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Η σύγχρονη ελληνική κρατογένεση ως αποτέλεσμα της επαναστατικής διαδικασίας, ιδίως την περίοδο 1827-1832, είναι μία στιγμή με έντονα τα γεωπολιτικά χαρακτηριστικά. Το ελληνικό έθνος-κράτος, ο εθνικός κοινωνικός σχηματισμός, τα 200 χρόνια του ελεύθερου-ανεξάρτητου πολιτικού του βίου κινείται στην ημιπεριφέρεια του εξελισσόμενου καπιταλιστικού κοσμοσυστήματος.  Αναπαράγεται δε ως κυρίαρχος-κυριαρχούμενος στη διαδικασία διεθνούς ενσωμάτωσης και εσωτερίκευσης αυτής.

Η Μεγάλη Ιδέα, δεν αποτελεί απλά ένα λεκτικό σχήμα του Ιωάννη Κωλέττη για την υπέρβαση της διαίρεσης αυτοχθόνων-ετεροχθόνων. Αφενός, συγκροτεί το επαναστατικό σχέδιο ήδη διατυπωμένο από τον Ρήγα, τους Φιλικούς, τον Καποδίστρια με διαφορετικούς επιμέρους όρους, απελευθέρωσης-ένωσης των ιστορικών τόπων του Ελληνισμού στο εθνικό κράτος. Αφετέρου, συγκροτεί την ιδιαίτερη εθνική μορφή του Ανατολικού Ζητήματος, νοουμένου ως ιστορικής διαδικασίας μετάβασης και μετασχηματισμού του ιδιότυπου φεουδαλικού τρόπου παραγωγής σε καπιταλιστικό.

Το επώδυνο και αργόσυρτο αυτό εθνικό και κοινωνικό γίγνεσθαι αποτελεί ένα βασικό στοιχείο της ελληνικής ιδιομορφίας, καθορίζει το βάρος του εθνικού, την ιδιαιτερότητα του κράτους, την επιρροή της γεωπολιτικής όπως εσωτερικεύεται. Και οι δύο εμφύλιες συγκρούσεις του ελληνικού 20ου αιώνα, εθνικός διχασμός/βενιζελισμός-αντιβενιζελισμός και ΕΑΜ/εμφύλιος, συνάρθρωναν εξωτερικές με εσωτερικές αντιθέσεις, λαμβάνοντας τα χαρακτηριστικά των αντίθετων γεωπολιτικών κατευθύνσεων στο πλαίσιο των δύο Παγκοσμίων Πολέμων.

Γι’ αυτό και τότε εκδηλώθηκαν εμφύλιοι πόλεμοι. Αλλά και στους πρόσφατους καιρούς, η Γ΄ Ελληνική Δημοκρατία, ως κυπρογενημένη, αποτυπώνει την καθοριστική ισχύ της γεωπολιτικής συνθήκης, όπως και το τουρκικό πρόβλημα, εκδοχή του Νέου Ανατολικού Ζητήματος, σύμφωνα με το σχήμα του Μιχάλη Χαραλαμπίδη (“Το Νέο Ανατολικό Ζήτημα–Το Τουρκικό Πρόβλημα”), ενισχύει το αίσθημα εθνικής ενότητας με όρους ισχύος λόγω της σαφούς και διαρκούυς εξωτερικής απειλής, προσδιορίζοντας τις μορφές του κοινωνικού αγώνα.

Ελληνική ιδιομορφία

Η ελληνική ιδιομορφία στον κοινωνικό αγώνα, όπως συμπλέκεται με το εθνικό και την γεωπολιτική, λαμβάνει τα χαρακτηριστικά της σταδιακής διαμόρφωσης και αναπαραγωγής διάχυτων και εκτεταμένων μορφών μικροϊδιοκτησίας-μικροπαραγωγής-αυτοαπασχόλησης, ως αποτέλεσμα της πάλης των κυριαρχούμενων τάξεων και τη διανομή της γης, δύο οιονεί μορφών πρωταρχικής συσσώρευσης κεφαλαίου (Μικρασιατική Καταστροφή, Κατοχή), με τον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό σε αμφότερες τις περιπτώσεις να υφίσταται την ιμπεριαλιστική εξάρτηση, της μετεμφυλιακής γιγάντωσης της Αθήνας.

Η διαδικασία συσσώρευσης κεφαλαίου που αναπαράγει διευρυμένα μικροϊδιοκτητικά μεσαία κοινωνικά στρώματα, κινείται αντι-αναπτυξιακά με όρους καπιταλιστικού εκσυγχρονισμού, αλλά δημοκρατικά-κοινωνικά εξισορροπιστικά. Ένας λόγος που δεν υπήρξε μαζικό φασιστικό φαινόμενο στην Ελλάδα του 20ου αιώνα είναι γιατί μικροϊδιοκτησία και δημοκρατία πάνε χέρι-χέρι στην Ελλάδα. Επίσης, ο θάνατος του Έλληνα μικροϊδιοκτήτη και η αυγή των τραπεζοϋπηκόων.

Μια άλλη ενδιαφέρουσα ελληνική ιδιομορφία, είναι η παρουσία του χαρισματικού τύπου ηγεσίας, με όρους βεμπεριανούς, όπως εκδηλώνεται απέναντι στις δομές και δράσεις της εθνικής και κοινωνικής αλλοτρίωσης, αλλά και γεωπολιτικού ελέγχου, ως σημείο πάλης για πολιτικά δημοκρατική, κοινωνικά προοδευτική και γεωπολιτικά αυτόνομη-ισότιμη-πολυδιάστατη πορεία στο διεθνές γίγνεσθαι, με τα ιδιαίτερα κάθε φορά χαρακτηριστικά. Στα 200 χρόνια, τέτοιες ήταν οι στιγμές των Ιωάννη Καποδίστρια (βλ. Η Επανάσταση του 1821 και η στιγμή Ιωάννη Καποδίστρια, στο περ. e-Δίαυλος, τχ. 27/2021 , Ελευθερίου Βενιζέλου, Ανδρέα Παπανδρέου.

Η ελληνική ιδιομορφία που συγκροτεί ένα ερμηνευτικό σχήμα και προσεγγίζει το ζήτημα του διχασμού, των ορίων, αλλά και των κατευθύνσεων ως αποτέλεσμα των κύριων αντιθέσεων, είναι ο χαρακτήρας της Επανάστασης. Δηλαδή, η κρατογένεση, το ελληνικό risorgimento, το βάρος της γεωπολιτικής όπως εσωτερικεύεται, η διάχυτη και αντιστεκόμενη μικροϊδιοκτητική κοινωνική δομή, η ενεργός και διαχρονικά παρούσα εξωτερική απειλή. Μια συζήτηση που έχει σημασία για το σήμερα στις νέες δυναμικές συνθήκες επανακαθορισμού των σχέσεων του τοπικού με το παγκόσμιο, επίτασης των διεθνικών σχέσεων ενσωμάτωσης-εσωτερίκευσης.