Λέξεις: Η άλλη εξουσία

«Ανάγκη μεγάλων γνωμών και διανοιών ίσα και τα ρήματα τίκτει» (Αισχύλος – Για να κατορθώσει κανείς να αποδώσει μεγάλες έννοιες, έχει ανάγκη και από τις ανάλογες λέξεις). «Οι λέξεις είναι καρφιά για να κρεμάμε πάνω τους ιδέες» (Χένρυ Γουάρντ Μπίτσερ). «Η εξουσία ασκείται σε μεγάλο βαθμό με τις ιδέες! Άρα με τη γλώσσα, με τις λέξεις». Οι λέξεις μας είναι τα σήματα της σκέψης.

Αν υπερηφανεύεσαι για τη σκέψη σου, πρέπει να φροντίζεις και για την αισθητική των λέξεων. Γιατί «λάθος λέξη → λάθος σκέψη». Όλα στη ζωή μας προσδιορίζονται από τον πλούτο και την αισθητική των λέξεων. Αυτές μας ομορφαίνουν και οι ίδιες μας εκθέτουν–σκιάζουν. Την ασχήμια όμως της σκέψης πώς να την κρύψεις; Η σιωπή δεν αποτελεί πάντα πανάκεια.

Οι λέξεις, λοιπόν, μας αποκαλύπτουν τα μυστικά του σύμπαντος και μας εμπλουτίζουν με νέες γνώσεις. Ο κόσμος μας είναι ο κόσμος των λέξεών μας. Γιατί με αυτές σκεφτόμαστε, επικοινωνούμε, αγαπάμε, ερωτευόμαστε, οργιζόμαστε, φιλοσοφούμε, ονειρευόμαστε: «Τα όρια της γλώσσας μας σημαίνουν τα όρια του κόσμου μας».

Οι λέξεις κατασκευάζουν την εικόνα που έχουμε για τους άλλους και τον κόσμο. Αλλάζοντας τις λέξεις, αλλάζεις και την εικόνα που έχεις για τους άλλους. Γιατί «όποιος γράφει–μιλά διαφορετικά, αντιλαμβάνεται τα πράγματα διαφορετικά». Γιατί μεταξύ γλώσσας – λέξης και σκέψης υπάρχει μια ενότητα, αλλά όχι και ταυτότητα. Η ιστορία, λοιπόν, του ανθρώπου είναι η ιστορία των λέξεών του. Με αυτές αποτυπώνει – μορφοποιεί λεκτικά τις ιδέες, τα συναισθήματά του και εξωτερικεύει τη βούλησή του. Ακόμη και η συνείδησή του είναι κτίσμα των λέξεών του.

Τα πράγματα (είναι) γίνονται έννοιες (εν-νω) κι αυτές με τη σειρά τους γίνονται λέξεις (λέγω). Έτσι όταν τα πράγματα απουσιάζουν, με τη βοήθεια των λέξεων μπορούμε να μιλάμε γι’ αυτά. Συνεπώς η πραγματικότητα είναι δομημένη γλωσσικά. Την κατανοούμε, την ερμηνεύουμε γλωσσικά και την περιγράφουμε με λέξεις. Πολλές φορές, όμως, επειδή δεν μπορούμε να αλλάξουμε την πραγματικότητα ή να την υποφέρουμε, αλλάζουμε τις λέξεις που την περιγράφουν. Η λέξη, δηλαδή, λειτουργεί και ως ψυχοθεραπεία ή όργανο αντίστασης σε κάτι που μας υπερβαίνει.

Η διαλεκτική σχέση Λέξης και Σκέψης καταδεικνύει τη βαθύτερη ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης που θεμελιώνεται πάνω στα δυο αυτά βάθρα. Τη λέξη και τη σκέψη. «Οι λέξεις είναι το λογισμικό ενός λαού. Μας λείπουν λέξεις, μας λείπουν σκέψεις» (Αρβελέρ).

Οι λέξεις έχουν δύναμη

Οι λέξεις κρυσταλλώνουν τα μεγάλα διανοήματα (ιδεολογίες) και τα πηγαία ή έντονα συναισθήματα αλλά ταυτόχρονα έχουν τη δύναμη να προκαλέσουν ανάλογα συναισθήματα ή ιδέες (βιοθεωρίες….). Πολλές επαναστάσεις ή συναισθηματικές εκρήξεις έχουν την αιτία τους σε κάποια λέξη που λειτούργησε ως πυροκροτητής. «Οι λέξεις – τα λόγια είναι σκληρά σαν την πέτρα κι επικίνδυνες σαν τη φωτιά».

Οι λέξεις πολλές φορές σαν τις πέτρες μας πληγώνουν – τραυματίζουν. Είναι ανελέητες και πονάνε περισσότερο από οποιοδήποτε χτύπημα. Καρφώνονται στην ψυχή μας και μας αναστατώνουν. Άλλοτε μας απογοητεύουν και μας συντρίβουν κι άλλοτε μας χαροποιούν και μας ενθουσιάζουν. Σε ένα άλλο επίπεδο οι λέξεις αναμοχλεύουν πάθη, προσβάλλουν, πυροδοτούν διαμάχες και ξεσηκώνουν τα πλήθη. Χτίζουν γέφυρες, γκρεμίζουν τείχη αλλά και ισοπεδώνουν. Λέξεις που έγιναν σύνθημα ή αποτύπωσαν με λιτό τρόπο το όραμα ή το δράμα ενός λαού («όχι», «μολών λαβέ», «εάλω η πόλις», «νενικήκαμεν»…).

Άλλοτε, λοιπόν, φανερά κι άλλοτε αφανώς οι λέξεις λειτουργούν ως μέσο επιβολής εξουσίας. Λέξεις – κλειδιά που μαγνητίζουν, υπνωτίζουν, αφιονίζουν ή παραπληροφορούν. Καθίστανται όργανα προπαγάνδας, λαϊκισμού και ποδηγέτησης του πλήθους. Συχνά η χρήση κάποιων λέξεων τρέφει τη μισαλλοδοξία, το ρατσισμό και την κατηγοριοποίηση των ανθρώπων. Κρύβουν αλήθειες, γίνονται απόρθητα «κάστρα αλήθειας» και άλλες φορές παραπλανούν, διαστρεβλώνουν την πραγματικότητα ή αποδομούν τη βεβαιότητα των «αυτονόητων». Καθίστανται φορείς στερεοτύπων ή θερμοκήπια αμφισβήτησης και όχι σπάνια σάλπισμα επανάστασης «προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε».

Συνειδητά, λοιπόν, ή ασυνείδητα καθημερινά υποκείμεθα στη δύναμη – εξουσία των λέξεων ή χρησιμοποιούμε τις λέξεις ως εργαλεία δύναμης – εξουσίας. Από τον απλό έπαινο μέχρι τον ψόγο οι λέξεις ασκούν μια εξουσία. Το ανώτατο επίπεδο της δύναμης – εξουσίας των λέξεων είναι το επιχείρημα που συνιστά το υπόβαθρο της επιστήμης και της δημοκρατίας. Κι αυτό γιατί τόσο η επιστήμη όσο και η δημοκρατία προβάλλουν ως αξίες την πειθώ, την απόδειξη, τη διαφωνία και την αμφισβήτηση. Απεχθάνονται τα συνθήματα και οξυγονώνονται από τον ορθολογισμό.

Λέξεις και δημοκρατία

Αν όλα τα παραπάνω είναι αποδεκτά, τότε ως άτομα, κοινωνία και δημοκρατία θα πρέπει να θερμάνουμε το ενδιαφέρον του πολίτη για τις λέξεις. Η γλωσσική καλλιέργεια δεν εξυψώνει μόνο το άτομο αλλά ενισχύει και τη δημοκρατία ως πολίτευμα. Κι αυτό γιατί η δημοκρατία προϋποθέτει το διάλογο, την πειθώ και το επιχείρημα. Οι τρεις αυτοί πυλώνες της δημοκρατίας οικοδομούνται με δομικά υλικά τις λέξεις. Γι’ αυτό Δημοκρατία και Γλώσσα – λέξεις αλλητροφοδοτούνται και αλληλονοηματοδοτούνται.

Αυτή η αιτιοκρατική – διαλεκτική σχέση Δημοκρατίας και γλωσσικής καλλιέργειας επιβάλλει το βάθεμα και το πλάτεμα της δημοκρατίας. Γιατί η γλώσσα – λέξη δεν συνιστά απλά ένα μέσο επικοινωνίας αλλά κι ένα εργαλείο πειθούς. Έτσι, όταν ο πολίτης συμμετέχει στις πολιτικές διεργασίες, ασκείται στην πειθώ και γυμνάζεται στο επιχείρημα, στην απόδειξη και στη δύναμη της λογικής. Κάθε πρόταση, διαφωνία, αμφισβήτηση ή συναίνεση είναι γλωσσικά δομημένες και χρειάζονται τις αντίστοιχες έννοιες – λέξεις για να αποδώσουν με ακρίβεια τον πυρήνα των θέσεων. «Ανάγκη μεγάλων γνωμών και διανοιών ίσα και τα ρήματα τίκτει».

Λέξεις και ελευθερία

Επίσης η ενίσχυση της δημοκρατίας συμβάλλει θετικά και στην ανθοφορία των λέξεων στο βαθμό που ο ορθολογισμός και η πνευματικότητα του πολίτη συνιστούν τους στυλοβάτες του πολιτεύματος. Στο βαθμό, όμως, που ο ορθολογισμός προϋποθέτει τη χρήση σύνθετης σκέψης και μιας πειθαρχημένης λογικής πορείας στην εξαγωγή συμπερασμάτων και προβολή προτάσεων, τότε κρίνεται αναγκαίος ο γλωσσικός – λεξιλογικός πλούτος.

Έτσι ο πολίτης αναζητά τη γλωσσική ακρίβεια κι αποφεύγει τη φθηνή συνθηματολογία που φθείρει τόσο τη γλώσσα όσο και τον πυρήνα της δημοκρατίας. Όλα συνεπώς είναι γλώσσα – λέξεις. Με αυτές οξυγονώνεται η πολιτική κι ευδοκιμεί η δημοκρατία, ενώ αντίθετα η έκπτωση της γλώσσας τροφοδοτεί το λαϊκισμό και διευκολύνει τη χειραγώγηση του λαού.

Γι’ αυτό η ποιότητα των λέξεων θα πρέπει να καταστεί το «ξίφος» του πολίτη απέναντι στην εξουσία (κάθε απόχρωσης) και όχι μέσο για την ποδηγέτησή του. «Οι λέξεις είναι το χειρότερο ναρκωτικό που χρησιμοποίησε ο άνθρωπος» (Κίπλινγκ). Οι λέξεις να γίνουν μέσο απελευθέρωσής μας από τις εξουσίες που μας εγκλωβίζουν στο φόβο και τις ενοχές μας. Μέσο αυτοπροσδιορισμού και του αυτεξούσιού μας. Γιατί σε τελευταία ανάλυση οι λέξεις μας είναι το πεπρωμένο μας. «Προσέξτε τις σκέψεις σας, γιατί γίνονται λέξεις. Τις λέξεις σας γιατί γίνονται πράξεις. Τις πράξεις σας γιατί γίνονται ο χαρακτήρας σας και τον χαρακτήρα σας γιατί γίνεται το πεπρωμένο σας» (Λάο Τσε).