Ο σουλτάνος πιέζει, ανοίγοντας τη στρόφιγγα

του Σταύρου Λυγερού  – 

Παρά τις αντίθετες προβλέψεις, τα προβλήματα και τις τουρκικές απειλές, η ευρωτουρκική συμφωνία του Μαρτίου 2016 για τους πρόσφυγες-μετανάστες έδειχνε μέχρι πρότινος να αντέχει. Η πρόσφατη σημαντική άνοδος των ροών από τις μικρασιατικές ακτές προς τα ελληνικά νησιά του ανατολικού Αιγαίου δείχνει, όμως, ότι η ασταθής ισορροπία του τελευταίου ενάμιση έτους ενδεχομένως να φθάνει στο τέλος της.

Προφανώς, έχει παίξει ρόλο και το γεγονός ότι όλο το προηγούμενο διάστημα επικρατούσε νηνεμία στο Αιγαίο, εξαλείφοντας σχεδόν τον κίνδυνο ναυτικού ατυχήματος με τα πλοιάρια που χρησιμοποιούνται για να στέλνουν πρόσφυγες-μετανάστες στα ελληνικά νησιά. Νηνεμία, όμως, είχαμε και άλλες ημέρες του καλοκαιριού, χωρίς να παρατηρηθεί, όμως, η τωρινή αύξηση των ροών. Αυτό είναι μία ένδειξη ότι ο Ερντογάν χρησιμοποιεί τη στρόφιγγα για να στείλει ένα μήνυμα πρωτίστως στο Βερολίνο λίγες ημέρες πριν τις γερμανικές εκλογές, χωρίς τυπικά να ακυρώνει τη συμφωνία.

Η αλήθεια είναι πως η ευρωτουρκική συμφωνία θεμελιώθηκε σε μία ωρολογιακή βόμβα. Στις σχετικές διαπραγματεύσεις για τη σύναψή της πιο κρίσιμο ζήτημα και από τη χρηματική βοήθεια ήταν το αίτημα της Άγκυρας να καταργηθεί η βίζα για τους Τούρκους που θέλουν να επισκεφθούν χώρες-μέλη της ΕΕ. Ας σημειωθεί ότι από τα τέλη της δεκαετίας του 2000 η Άγκυρα αρνιόταν να υπογράψει σύμφωνο επανεισδοχής παράνομων μεταναστών με την ΕΕ, ζητώντας ως αντάλλαγμα την κατάργηση της βίζας. Πρόκειται για μεγάλης πολιτικοεκλογικής σημασίας ζήτημα, επειδή μπορεί να πουληθεί ακριβά από τον Ερντογάν στην τουρκική κοινή γνώμη.

Τότε, οι Ευρωπαίοι τηρούσαν αρνητική στάση, επειδή η προσφυγική-μεταναστευτική πίεση που δέχονταν ήταν σχετική περιορισμένη. Στις αρχές του 2016, όμως, η πίεση ήταν έντονη και για να επιτύχουν συμφωνία ανέλαβαν τη δέσμευση να καταργήσουν υπό όρους τη βίζα μέχρι το τέλος Ιουνίου, ή το αργότερο μέχρι τον Οκτώβριο του 2016.

Η ΕΕ έχει θεσπίσει 72 κριτήρια, η εκπλήρωση των οποίων είναι προϋπόθεση για να μπορούν οι πολίτες μίας τρίτης χώρας να εισέρχονται στις χώρες-μέλη χωρίς βίζα. Τυπικώς, πρέπει να τα εκπληρώσει και η Τουρκία. Ο Νταβούτογλου που διαπραγματεύθηκε με το ευρωιερατείο δεσμεύθηκε πως θα έκανε ό,τι χρειαζόταν.

Ειδικές εκπτώσεις για την Τουρκία

Πράγματι, η Άγκυρα προχώρησε σε πολλές νομοθετικές και διοικητικές αλλαγές, προκειμένου να ικανοποιήσει τα κριτήρια για την κατάργηση της βίζας. Παρόλα αυτά, υπήρχαν κάποιες απαιτήσεις της ΕΕ με κρίσιμη πολιτική σημασία, όπως η αλλαγή της τουρκικής αντιτρομοκρατικής νομοθεσίας, που το νεοοθωμανικό καθεστώς αρνήθηκε εξαρχής να ικανοποιήσει.

Ο Ερντογάν θεωρούσε πως οι Ευρωπαίοι θα μπορούσαν για την περίπτωση της Τουρκίας να κάνουν εκπτώσεις αναφορικά με αυτού του είδους τις απαιτήσεις. Πίστευε, άλλωστε, ότι διαθέτει ισχυρό διαπραγματευτικό όπλο για να πειθαναγκάσει τους Ευρωπαίους. Το όπλο αυτό είναι η διοχέτευση προσφύγων-μεταναστών στην Ευρώπη, μέσω των ελληνικών νησιών του ανατολικού Αιγαίου.

Στην Άγκυρα ποντάριζαν στο γεγονός ότι η αποτελεσματική λειτουργία της ευρωτουρκικής συμφωνίας είναι κρίσιμο ζήτημα για την πολιτική επιβίωση της Μέρκελ, λόγω του αρνητικού κλίματος που είχε δημιουργηθεί στη Γερμανία από την πολιτική “ανοικτών συνόρων” της καγκελαρίου. Τις προθέσεις του “σουλτάνου” είχαν την ευκαιρία να τις διαπιστώσουν από πρώτο χέρι οι Γιούνκερ και Τουσκ το Νοέμβριο του 2015, όταν είχαν διαπραγματευθεί μαζί του στην Αττάλεια. Κοινοτικό έγγραφο που είδε το φως της δημοσιότητας, αποδεικνύει ότι ο Ερντογάν εκβίασε ωμά τους συνομιλητές του με την απειλή να πλημμυρίσει την Ευρώπη με μουσουλμάνους πρόσφυγες-μετανάστες.

Ο βαλκανικός διάδρομος

Είναι αληθές πως μετά τη σύναψη της ευρωτουρκικής συμφωνίας οι ροές προσφύγων-μεταναστών από τα μικρασιατικά παράλια προς τα ελληνικά νησιά συρρικνώθηκαν δραστικά. Ο Τούρκος πρόεδρος θεωρούσε πως είχε κάνει αυτό που ήθελαν οι Ευρωπαίοι και ως εκ τούτου ήταν η σειρά τους να υλοποιήσουν τη δέσμευσή τους για την κατάργηση της βίζας και για την εκταμίευση των 3+3 δισ ευρώ.

Αναμφίβολα, σημαντικό ρόλο στη συρρίκνωση των εισροών από τα μικρασιατικά παράλια έπαιξε και το κλείσιμο του βαλκανικού δρόμου προς την κεντρική και βόρειο Ευρώπη. Μέχρι τότε, οι πρόσφυγες-μετανάστες που έφθαναν με πλοιάρια στα ελληνικά νησιά γνώριζαν πως θα πήγαιναν με πλοία στον Πειραιά, από εκεί σιδηροδρομικώς ή οδικώς στην Ειδομένη και μέσα σε λίγες ημέρες θα βρίσκονταν στον “παράδεισο” της Γερμανίας και των άλλων πλούσιων χωρών της ΕΕ.

Τον αποφασιστικό ρόλο, όμως, για τον σχεδόν μηδενισμό των εισροών έπαιξε η παρέμβαση των τουρκικών αρχών, οι οποίες έχει αποδειχθεί πως ελέγχουν τα κυκλώματα των διακινητών. Οι νεοοθωμανοί θεωρούσαν πως ενίσχυε τη διαπραγματευτική θέση τους έναντι της ΕΕ να δείχνουν πως ελέγχουν τις προσφυγικές-μεταναστευτικές ροές, πως έχουν τη δυνατότητα να ανοίγουν ή να κλείνουν τη στρόφιγγα.

Η ευρωπαϊκή αμφιθυμία

Μέχρι τότε, το ευρωιερατείο ήταν αμφίθυμο. Από τη μία πλευρά λάμβανε υπόψη το γεγονός ότι το κλίμα στην Ευρώπη ήταν αρνητικό όσον αφορά την κατάργηση της βίζας για τους Τούρκους. Φοβόταν πως η υπόθεση προσφερόταν για πολιτική εκμετάλλευση από τα ανερχόμενα ξενοφοβικά κόμματα.

Δεν ήταν, όμως, μόνο αυτά που αντιδρούσαν. Κυβερνήσεις, κόμματα και ΜΜΕ εξέφραζαν με ποικίλους τρόπους την πρόβλεψη πως η κατάργηση της βίζας θα άνοιγε τον ασκό του Αιόλου. Όπως έλεγαν, στην προσπάθειά της να αναχαιτίσει το προσφυγικό-μεταναστευτικό ρεύμα, η ΕΕ θα άνοιγε μία πόρτα, μέσα από την οποία θα εισέρχονταν νομίμως εκατομμύρια μουσουλμάνοι. Για την ακρίβεια, θα μετανάστευαν μαζικά Τούρκοι και Κούρδοι με τουρκικό διαβατήριο. Αρκετοί εξ αυτών θα ζητούσαν πολιτικό άσυλο με ισχυρά επιχειρήματα.

Εάν αυτός ο κίνδυνος υπήρχε μία φορά πριν το αποτυχημένο πραξικόπημα του Ιουλίου 2016, μετά από αυτό και στο κλίμα των μαζικών εκκαθαρίσεων έγινε βεβαιότητα και μάλιστα για ένα πολύ μεγαλύτερο αριθμό. Από την άλλη πλευρά, το ευρωιερατείο δεν ήθελε να αφήσει την ευρωτουρκική συμφωνία να καταρρεύσει. Η Μέρκελ, ο Γιούνκερ και ο Τουσκ είχαν επενδύσει σ’ αυτήν και είχαν εκτεθεί πολιτικά. Γι’ αυτό και η κυρίαρχη τάση τους ήταν να βρουν μία φόρμουλα για να μην κοπεί η Τουρκία στις εξετάσεις.

Είναι ενδεικτικό του κλίματος εκείνων των ημερών ότι, υποχωρώντας στις τουρκικές πιέσεις, η καγκελάριος είχε επιτρέψει την ποινική δίωξη του Γερμανού κωμικού Γιάν Μπέμερμαν με την κατηγορία της εξύβρισης του Ερντογάν! Γενικότερα, η ΕΕ έκανε τα στραβά μάτια στις διώξεις εναντίον Τούρκων δημοσιογράφων, στην απέλαση ξένων ανταποκριτών, στις μαζικές συλλήψεις Κούρδων πολιτικών και ακτιβιστών και κυρίως στις αιματηρές επιχειρήσεις του στρατού εναντίον του κουρδικού πληθυσμού στις νοτιοανατολικές επαρχίες.

Προσπάθεια να συμβιβάσουν τα ασυμβίβαστα

Σε μία προσπάθεια να συμβιβάσουν τα ασυμβίβαστα, στις 27 Απριλίου η Γερμανία και η Γαλλία ζήτησαν από την Κομισιόν να θεσμοθετηθεί ένα σύστημα, το οποίο να διασφαλίζει την ΕΕ από μαζικές εισροές Τούρκων πολιτών. Πιο συγκεκριμένα ζήτησαν να καταργηθεί η βίζα, αλλά να επανέρχεται εάν:

• ένας μεγάλος αριθμός Τούρκων πολιτών που είχαν εισέλθει νομίμως στην ΕΕ ως τουρίστες δεν επέστρεφαν στη χώρα τους και άρα μετατρέπονταν σε παράνομους μετανάστες.
• ένας μεγάλος αριθμός Τούρκων πολιτών που είχαν εισέλθει νομίμως στην ΕΕ ως τουρίστες ζητούσε άσυλο.
• η Τουρκία αρνιόταν αιτήσεις από χώρες-μέλη για να πάρει πίσω (επανεισδοχή) παράνομους μετανάστες.

Εκείνες τις ημέρες, η Μέρκελ πήγε με τον Τουσκ στην Τουρκία. Μαζί με τον Νταβούτογλου ταξίδεψαν μέχρι την πόλη Γκαζιαντέπ στα σύνορα με τη Συρία για να επισκεφθούν τον καταυλισμό-πρότυπο. Η καγκελάριος επιδόθηκε σε επαίνους για τον τρόπο που η Τουρκία φιλοξενεί τους πρόσφυγες.

Οι “ασφαλείς ζώνες”

Για να ικανοποιήσει, μάλιστα, τους οικοδεσπότες της και να δημιουργήσει κλίμα για την απρόσκοπτη εφαρμογή της ευρωτουρκικής συμφωνίας πέρασε την κόκκινη γραμμή. Υιοθέτησε την πρόταση της Άγκυρας ότι πρέπει να δημιουργηθούν “ασφαλείς ζώνες” για τους πρόσφυγες εντός της συριακής επικράτειας!

Το πρώτο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση το είχε κάνει, όταν είχε υποκύψει στην απαίτηση του Νταβούτογλου και στην ευρωτουρκική συμφωνία είχε δεχθεί να συμπεριληφθεί σημείο που αναφέρει ότι «η ΕΕ και τα κράτη-μέλη θα εργαστούν με την Τουρκία σε μία κοινή προσπάθεια για να βελτιωθούν οι ανθρωπιστικές συνθήκες στην Συρία, ειδικά σε συγκεκριμένες περιοχές κοντά στα τουρκικά σύνορα. Προσπάθεια που θα επιτρέψει στον τοπικό πληθυσμό και σε πρόσφυγες να ζήσουν σε περιοχές που θα είναι πιο ασφαλείς».

Η αναφορά αυτή δεν είναι τόσο αθώα όσο εκ πρώτης όψεως φαίνεται. Εμμέσως πλην σαφώς παραπέμπει στη δημιουργία ασφαλών ζωνών για τη συγκέντρωση προσφύγων εντός του συριακού εδάφους. Επειδή αυτές οι ζώνες θα είναι δίπλα στα σύνορα με την Τουρκία σημαίνει πως θα είναι στις κουρδικές περιοχές. Και επειδή πρέπει να είναι ασφαλείς, την ασφάλειά τους θα αναλάβει ο τουρκικός στρατός(!), εξασφαλίζοντας το πράσινο φως από τη Δύση. Και βεβαίως ο τουρκικός στρατός ήθελε με πρόσχημα την προστασία των προσφύγων να εγκατασταθεί στη Συρία για να επιχειρήσει να διαλύσει τα κουρδικά καντόνια που λειτουργούν κοντά στη μεθόριο ως προπλάσματα κράτους.

Αυτός είναι ο λόγος που στη συνάντηση του Ανόβερου ο τότε πρόεδρος Ομπάμα κατέστησε σαφή τη διαφωνία του με τη θέση περί “ασφαλών ζωνών”. Η Ουάσιγκτον θεωρεί τους Κούρδους της Συρίας πολύτιμους συμμάχους στον πόλεμο εναντίον του Ισλαμικού Κράτους και όχι μόνο. Υπό την ασφυκτική πίεση του Ομπάμα η Μέρκελ υπαναχώρησε, ψελλίζοντας ότι εννοούσε κάτι διαφορετικό από αυτό που είχε πει. Δεν ήταν η πρώτη φορά, άλλωστε, που δείχνει πως δεν κατανοεί επαρκώς τη μεγάλη γεωπολιτική εικόνα.

Από τότε, βεβαίως, κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι. Οι γερμανοτουρκικές σχέσεις έχουν φθάσει στο ναδίρ. Το Βερολίνο έχει ανακοινώσει πως θα τερματίσει τις έτσι κι αλλιώς ενταξιακές διαπραγματεύσεις της Άγκυρας με την ΕΕ. Γενικότερα, άλλωστε, στην Ευρώπη τώρα πλέον φυσάει πολύ αρνητικός άνεμος για το καθεστώς Ερντογάν. Ο “σουλτάνος”, λοιπόν, έχει ανάγκη από μία άτυπη επίδειξη δύναμης. Κι από ότι φαίνεται το επιχειρεί, ανοίγοντας τη στρόφιγγα, αλλά όχι κατά τρόπο μετωπικό.