Γιατί ο πολιτισμός μας δεν ξεμπέρδεψε με τη βία

Ο κόσμος μας αλλάζει με ιλιγγιώδη ταχύτητα και επιχειρούμε να τον κατανοήσουμε με τα θεωρητικά εργαλεία που διαθέτουμε. Καμία δύναμη δεν μπορεί να ελέγξει όσα συμβαίνουν στην οικουμένη κι αυτό γεννά μεγάλη ανησυχία. Οι δυτικές κοινωνίες, κατά τον Z. Bauman, έχουν εισέλθει σε μια νέα φάση της νεωτερικότητας, τη “ρευστή νεωτερικότητα”, η οποία διακρίνεται από την προηγούμενη “στερεά” φάση, που χαρακτηρίζονταν από βαρύτητα, ακινησία, εδαφικότητα και σχετική σταθερότητα.

Στη “ρευστή” φάση, η ταχύτητα, η κινητικότητα και ο δυναμισμός απελευθέρωσαν το κεφάλαιο και το άτομο και οδήγησαν στην “παγκοσμιοποίηση”. Η μεταφορά των κεφαλαίων των εταιριών και η μετατόπιση της παραγωγής τους στο “εξωτερικό” τις αποδεσμεύει από την υποχρέωση να “φροντίσουν” τους ντόπιους εργαζόμενους, ενώ τα εισοδήματά τους αυξάνουν μέσω της φοροδιαφυγής.

Η ψαλίδα μεταξύ πλουσίων και φτωχών μεγαλώνει σε τοπικό και σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι πόροι και η δύναμη του κράτους-έθνους μειώθηκαν, αλλά η αποδυνάμωσή του δεν οδήγησε στην δημιουργία διεθνικών θεσμών που να παρέχουν ασφάλεια σε όλους. Ο πολίτης βιώνει καθημερινά να συρρικνώνονται το εύρος και η ποιότητα της ατομικής, της συλλογικής και της κοινωνικής ευθύνης.

Η βία απλώνεται σιωπηλά ή έκδηλα –παράγωγο της έμφυτης καταστροφικότητας του ανθρώπου– μπορούμε να πούμε ότι «το κακό είναι χωρίς γιατί», κατά την έννοια που ο Angelus Silesius έλεγε «το τριαντάφυλλο είναι χωρίς γιατί». Η βία εκδηλώνεται σε πολέμους, στην τρομοκρατία, εναντίον των γυναικών, των παιδιών και των συμπολιτών μας που είναι “διαφορετικοί”, σε ρατσιστικές δράσεις, χωρίς έγνοια για τον άλλο που υποφέρει. Βία επίσης ασκούν όσοι με κίνητρο το κέρδος, καταστρέφουν τη φύση αδίστακτα. Τα τεράστια οικολογικά προβλήματα στον πλανήτη το μαρτυρούν.

Η τεχνολογία, παρά τις ευεργετικές επιπτώσεις της, μπορεί να υπηρετήσει επίσης την βία, όταν χρησιμοποιείται για να παγώσει, να “αφαιμάξει”, να απανθρωποιήσει τις ανθρώπινες σχέσεις. Βία είναι και ο κοινωνικός δαρβινισμός, ο οποίος αγνοεί τα δικαιώματα των ανθρώπων με “ιδιαίτερες ικανότητες”, αυτούς που οι “κανονικοί” αποκαλούν “τρελούς”, “σακάτηδες” κ.λπ.

Βία και φτώχεια ξεριζώνουν εκατομμύρια ανθρώπους από τις εστίες τους, οι οποίοι ψάχνοντας καταφύγιο βρίσκουν απειλητικές συνοριακές γραμμές, ενίοτε θανατηφόρες. Η βία είτε στρέφεται εναντίον του άλλου είτε εναντίον του εαυτού τροφοδοτείται από την ενόρμηση θανάτου, η οποία κατά τον Φρόιντ δρα ανταγωνιστικά στην ενόρμηση ζωής, η οποία “φιλιώνει” το άτομο με τον εαυτό του και τους άλλους.

Πολιτισμός και βία

Ο Φρόιντ προσπάθησε να κατανοήσει, σε συλλογικό επίπεδο, τις ψυχολογικές διαδικασίες που διασφαλίζουν την κοινωνική συνοχή. Στο βιβλίο του “Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας” (1930) υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος μπορεί να είναι ευτυχισμένος όταν ικανοποιεί τις σεξουαλικές και τις επιθετικές ενορμήσεις του. Όμως η πλήρης ατομική ελευθερία συνιστά μια κατάσταση, που μπορεί να ζημιώσει τον πλησίον του, εφόσον η επιθετικότητα και η σεξουαλικότητα του ανθρώπου τον καθιστούν θηρευτή για τους άλλους.

Ο πολιτισμός αντιμετωπίζει αυτήν την συνθήκη επιβάλλοντας μια καταναγκαστική δράση στα άτομα, η οποία οριοθετεί τις σεξουαλικές και επιθετικές αξιώσεις τους προκαλώντας οδύνη ή δυσφορία. Ο περιορισμός της ατομικής ελευθερίας είναι αναγκαίος για να υπάρξει η απαραίτητη ασφάλεια στους άλλους, στην κοινότητα.

Ο πολιτισμός μέσω της εκπαίδευσης επιβάλλει στο άτομο την στροφή της επιθετικότητας εναντίον του εαυτού. Οι ταυτίσεις με τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς οδηγεί το Εγώ στο να διαιρεθεί και να σχηματιστεί το Υπερεγώ, που εκπροσωπεί τον πολιτισμό, τον οικουμενικό νόμο. Το Υπερεγώ θα τιμωρήσει το Εγώ για τις απαγορευμένες δράσεις ή επιθυμίες του. Η ένταση που αναπτύσσεται μεταξύ των επιταγών του Υπερεγώ και των διεκδικήσεων του Εγώ προκαλεί το αίσθημα της ενοχής ή την ασυνείδητη ενοχή, που εκδηλώνεται ως ανάγκη του ατόμου να τιμωρηθεί ή να αρρωστήσει.

Ωστόσο το αίσθημα της ενοχής, ιδιαίτερα της ασυνείδητης ενοχής, χρησιμεύει για να εξουδετερωθεί η επιθυμία του ατόμου να επιτεθεί. Ο πολιτισμός, εξαναγκάζοντας το άτομο να αποποιηθεί τις απαγορευμένες ενστικτώδεις επιδιώξεις του, δημιουργεί την ηθική συνείδηση.

Η δράση του Έρωτα

Η εργασία και οι διάφορες κοινωνικές δραστηριότητες των ατόμων δεν επαρκούν για να εξασφαλιστεί η συνοχή της κοινότητας. Χρειάζεται οι άνθρωποι να αγαπήσουν ο ένας τον άλλον και να κάνουν την οικονομία της σεξουαλικής ζωής. Ο πολιτισμός μπαίνει στην υπηρεσία του Έρωτα, ο οποίος διαμέσου της λίμπιντο συνδέει τα πλήθη σε αυξανόμενους σχηματισμούς, σε μεγαλύτερες ανθρώπινες κοινωνίες, εξ ου και η σύσταση: «αγάπα τον πλησίον σου ως εαυτόν».

Η δράση του Έρωτα είναι σημαντική για την επιβίωση του ανθρώπινου είδους και σ’ αυτήν εναντιώνεται η ενόρμηση της καταστροφικότητας, παράγωγο της ενόρμησης του θανάτου. Χωρίς την αμυντική παρέμβαση του πολιτισμού δεν υπάρχει κανείς λόγος να αγαπάμε τον άλλο. Είναι παράλογο να αγαπάς τον πλησίον σου «ως εαυτόν» όταν έχουμε την τάση να είμαστε «λύκοι». Γενικότερα η ενόρμηση του θανάτου, που χαρακτηρίζεται από την αποσύνδεση, τείνει να διαλύσει τις κοινωνικές ενότητες και την πολιτιστική συνοχή.

Ο βασικός στόχος του ατόμου καθώς αναπτύσσεται είναι η ευχαρίστησή του, ενώ η ένταξή του σε μια κοινότητα αποτελεί ένα μέσο. Αντίθετα για τον πολιτισμό κύριος στόχος είναι ο σχηματισμός και η εύρυθμη λειτουργία μιας κοινότητας. Η ηθική λειτουργεί υπέρ της κοινότητας και αγνοεί τα συμφέροντα του ατόμου, χαλιναγωγώντας τις απαγορευμένες ενορμητικές δραστηριότητες. Η ηθική θεσπίζει μια εντολή αδιαφορώντας εάν αυτή μπορεί να εφαρμοστεί.

Ο Φρόιντ αναρωτιόταν εάν η πρόοδος του πολιτισμού μπορούσε και σε ποιο βαθμό να δαμάσει τις διαταραχές που προκαλούν οι καταστροφικές και αυτοκαταστροφικές ενορμήσεις. Ο Φρόιντ το 1930 εκφράζει την ελπίδα ότι ο αιώνιος Έρως θα κάνει μια προσπάθεια να επικρατήσει στην μάχη εναντίον του Θανάτου. Όμως το 1931, στη δεύτερη έκδοση του “Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας”, θα προσθέσει ότι κανείς δεν μπορεί «να προεικάσει την επιτυχία ή το αποτέλεσμα» αυτής της αντιπαράθεσης.

Γραφειοκρατικοποιημένος πολιτισμός

Λίγο αργότερα η άνοδος του ναζισμού επιβεβαίωσε την απαισιοδοξία του ότι η ενόρμηση της καταστροφικότητας μπορούσε να επικρατήσει. Ο πόλεμος έδειξε ότι κανένας πολιτισμός δεν μπορεί να προστατευθεί από την αυτοκαταστροφή. Ο Bauman στο “Νεωτερικότητα και το Ολοκαύτωμα” υποστηρίζει ότι το Ολοκαύτωμα δεν αποτελούσε μια αποτυχία του πολιτισμού, αλλά μάλλον ότι ο γραφειοκρατικοποιημένος πολιτισμός επαρκούσε για να προκαλέσει το Ολοκαύτωμα.

Αυτά συμβαίνουν όταν δεν λειτουργεί το συλλογικό Υπερεγώ, ένα πατρικό Υπερεγώ που διασφαλίζει τον ισοτιμία και την ισονομία για όλους. Αν οι ιδεολογίες (τα συστήματα πίστης) αγνοήσουν αυτόν τον οικουμενικό νόμο -που εκφράζουν οι διεθνείς συνθήκες για τα δικαιώματα του ανθρώπου και την ισότιμη αντιμετώπιση των λαών- τότε μπορούν να ανάψουν το μίσος και τη δολοφονική τρέλα στα πλήθη και να τα οδηγήσουν σε ανείπωτες φρικαλεότητες.

Αυτές οι ιδεολογίες λειτουργούν τότε ως “κλειστά” συστήματα που αντιτίθενται στην τάση της κοινότητας για ωρίμανση και συναινετικές δημοκρατικές διαδικασίες. Αντίθετα τα “ανοικτά” ιδεολογικά συστήματα αποδέχονται τις άλλες ιδεολογίες ως απαραίτητες για τον εμπλουτισμό των κοινωνικών θεσμών.

Σαδιστικές και ενορμήσεις κατά του “εχθρού”

Οι εκφράσεις της ενόρμησης της καταστροφικότητας είναι αποτέλεσμα ενός πρώιμου συλλογικού Υπερεγώ, που αφήνει να ξεχυθούν μανιασμένες σαδιστικές και καταστροφικές ενορμήσεις κατά του “εχθρού”. Σε περιόδους κρίσης μπορεί προκαλούνται παλινδρομικές κινήσεις των μαζών και ενδέχεται το πατρικό Υπερεγώ να εξασθενίσει και να παραχωρήσει τη θέση του στο μητρικό Υπερεγώ, σύμφωνα με το οποίο νόμος είναι ότι συμφέρει τον ηγέτη του συστήματος πίστης, την ηγετική ομάδα του και το πλήθος που ακολουθεί πιστά τον ηγέτη (η μητέρα και τα παιδιά της).

Τα άτομα αλλοτριώνουν την αυτόνομη σκέψη και την υποκειμενικότητά τους. Ακόμα και σε καταστάσεις παράλογης βίας, οι αυτουργοί εγκλημάτων δύσκολα αποδέχονται την έμφυτη τάση τους να κάνουν το “κακό” και την αποδίδουν σε κάποιο ανώτερο σκοπό ή στην εχθρότητα του “άλλου”.

Συμπερασματικά αυτή η υπερεγωτική παλινδρόμηση ευνοείται από τα τραυματικά βιώματα των μαζών. Τότε αντιστρέφεται η διαδικασία ωρίμανσης του πληγωμένου ατόμου και της ομάδας και θα λειτουργήσουν πλέον με ένα μητρικό Υπερεγώ. Οτιδήποτε τοποθετείται έξω από την «μητρική» περιοχή θεωρείται εχθρικό.

Το άτομο με μητρικό Υπερεγώ διατηρεί μια συμβιωτική σχέση με την «μητέρα» – σύστημα πίστης, υιοθετεί άκριτα τις επιδιώξεις του συστήματος πίστης και τις υλοποιεί με κάθε μέσο. Ο πατέρας, ο τρίτος, ο εντεταλμένος για την εφαρμογή του συλλογικού νόμου δεν λογαριάζεται κι αν ενοχλεί εξαφανίζεται, όπως και η ισονομία. Ο οικουμενικός νόμος αγνοείται.

Η δύσκολη ταλάντωση

Ο πολιτισμός επιχειρεί με κάθε τρόπο να επιβάλλει το καθεστώς του συλλογικού, πατρικού Υπερεγώ, το οποίο παρά την δυσφορία που προκαλεί στα άτομα, διασφαλίζει την βέλτιστη κοινωνική συνοχή και ασφάλεια. Στη σύγχρονη εποχή η ανάγκη για ελευθερία συνεχώς αντιπαρατίθεται με την καταναγκαστική δράση που επιβάλει ο πολιτισμός για να την ελέγξει. Η εξέλιξη των κοινωνιών επιβεβαίωσε ότι υπάρχει ένας συμβιβασμός μεταξύ της ανάγκης για ελευθερία και της ανάγκης για ασφάλεια. Χρειαζόμαστε και τις δύο. Όμως για να επωφεληθούμε ιδιαίτερα από την μία θα πρέπει να θυσιάσουμε ανάλογα την άλλη.

Όμως, εάν βλάψουμε είτε την μία είτε την άλλη, τότε και το άτομο και η κοινότητα θα πληρώσουν το τίμημα της παλινδρόμησης στο μητρικό Υπερεγώ ή σε μια αναρχία που θα παρέχει ίσως μεγαλύτερη ενορμητική ικανοποίηση, αλλά ενδέχεται να πυροδοτήσει κοινωνικά δεινά.

Η ταλάντωση ανάμεσα σε μια υπερβολική ελευθερία και μια υπερβολική ασφάλεια καθιστά την ευτυχία για το άτομο εφήμερη, αν όχι απρόσιτη. Θα πρέπει λοιπόν και η κοινότητα και το άτομο να δεσμευτούν σε μια διαδικασία προσωπικής και ομαδικής ψυχικής επεξεργασίας, αλλά και συλλογικών διαπραγματεύσεων ώστε να βρεθεί ο βέλτιστος συμβιβασμός. Αυτό καθίσταται ιδιαίτερα επιτακτικό όταν ο ανθρώπινος πολιτισμός κινδυνεύει από σοβαρές απειλές από την ενόρμηση θανάτου σε επιμέρους τομείς, όπως θα εξετάσουμε σε επόμενα άρθρα.