Η πορεία του Έλληνα από τη φιλοτιμία στην ηλιθιότητα

Πολλά γράφτηκαν τελευταία για τη λέξη φιλότιμο. Για την εμβάθυνση στην κατανόηση της λέξης θα πρέπει να προβούμε σε μία ανάπτυξη της ετυμολογίας της παράλληλα με την εξέταση της λέξης άτιμος, προβαίνοντας σε μία συγκριτική ιστορική-ετυμολογική ανάλυση και των δύο. Στις μέρες μας η λέξη “φιλότιμο” λοιπόν έχει την γνωστή ακαθόριστη σημασία που της αποδίδεται, ενώ η λέξη άτιμος σήμερα αποτελεί την πιο βαριά βρισιά γενικής χρήσης, περιεκτική κάθε είδους απαξίωσης (κάποιος είναι άτιμος επειδή είναι ψεύτης, ή κλέφτης, ή καταχραστής, ή προδότης κλπ, κλπ…).

Κατά τη γνώμη μου δεν υπάρχει χαρακτηρισμός στη σύγχρονη ελληνική που να περιέχει μεγαλύτερη απαξίωση από την προσφώνηση: “Άτιμε”. Ας δούμε λοιπόν την προέλευση και την ιστορική εξέλιξη των δύο αυτών όρων. Η λέξη φιλότιμο ως φιλοτιμία απαντάται στον Πίνδαρο, αλλά και ως φιλότιμον και φιλοτιμία σε πολλούς άλλους συγγραφείς. (Δες π.χ. το λεξικό τις ιστοσελίδας Perseus digital library) και σημαίνει την αγάπη προς τις τιμές και τις διακρίσεις.

Η λέξη “άτιμος” σήμαινε αυτόν που δεν δικαιούται να έχει και να απολαμβάνει τιμές, που έχει χάσει το δικαίωμα να τιμάται. Η λέξη άτιμος χρησιμοποιείται από τον Σόλωνα στον “Περί ραθυμίας νόμο” του. Αναφέρεται στην Αθηναίων Πολιτεία 8 του Αριστοτέλη: «Βλέποντας την πόλη να στασιάζει συχνά, μερικούς δε από τους πολίτες να αδιαφορούν και να αφήνουν τα πράγματα στην τύχη τους, [για να λύσουν το πρόβλημα της πατρίδας οι άλλοι] θέσπισε ειδικό νόμο γι’ αυτούς, κατά τον οποίο “όποιος, ενώ η πόλη βρίσκεται σε στάση, δεν επεμβαίνει ενόπλως, με μια από τις αντίπαλες ομάδες, καταδικάζεται σε στέρηση των πολιτικών του δικαιωμάτων (καθίσταται άτιμος) και δεν δικαιούται στο εξής να μετέχει στη διακυβέρνηση της Πολιτείας”».

Ο Σόλων, αντίθετα από ότι κάνουν οι σημερινοί άρχοντες νομοθέτες, θέσπισε νόμο που υποχρέωνε τους πολίτες με την ποινή της ατιμίας, με στέρηση δηλαδή των πολιτικών τους δικαιωμάτων, να συμμετέχουν σε περίπτωση στάσης με κάποια από τις παρατάξεις και μάλιστα ένοπλοι. Η σοφία του Σόλωνος, αλλά και η έμφυτη δημοκρατικότητά του καταφαίνονται και εδώ: Αν όλοι οι πολίτες επέμβουν τότε η πολιτεία θα βρει την συμφερότερη γι’ αυτήν λύση. Άτιμος, λοιπόν, καθίσταται κάποιος αν στερηθεί τα πολιτικά του δικαιώματα και δεν δικαιούται να μετέχει στα κοινά. Η ατιμία μεταβιβάζεται στους απογόνους. Ο Αριστοτέλης ασχολείται με την τιμήν στα Ηθικά Νικομάχεια Ι 5 1095b1496a10.

Φιλότιμος όπως αλαζόνας

Αρχικά, στην αρχαία Ελλάδα η λέξη “φιλοτιμία” είχε μία κάπως αρνητική σημασία, αναφερόταν σε αυτόν που θέλει να απολαμβάνει διακρίσεις και τιμές, να έχει την πρωτοκαθεδρία, να τον αναγνωρίζουν και να τον τιμούν οι συμπολίτες του όχι μόνο στην πολιτεία, αλλά στην κοινωνία ως σύνολο. Συνώνυμα για τον φιλότιμον σε αυτή την αρχαϊκή σημασία της λέξης είναι ο υπερόπτης ή ο αλαζόνας, ή ο μεγαλομανής, αυτός που επιδιώκει τις διακρίσεις και τα πρωτεία.

Ο Αριστοτέλης, στο εδάφιο που προανέφερα, θεωρεί την φιλοτιμία αρετή όχι όμως δεσπόζουσα. Ο όρος που θα χρησιμοποιούσε αν την θεωρούσε δεσπόζουσα θα ήταν “κυρία”. Ο Αριστοτέλης διαβαθμίζει τις αρετές σε φυσικές, εθιστές και κύριες και δηλώνει ρητά, απηχώντας τις παλαιότερες απόψεις, ότι η φιλοτιμία δεν είναι κύρια αρετή. Με τον καιρό, ο όρος φιλοτιμία ή φιλότιμον παίρνει κυρίως πολιτική σημασία και για τον λόγο αυτόν αποκτά θετική συμπαραδήλωση.

Με την εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας στις πόλεις-κράτη, κατά τον 5ο αιώνα πριν την χριστιανική χρονολόγηση (π.Χ.), οι Έλληνες θέλουν να συμμετέχουν στα κοινά, να διακρίνονται ανάμεσα στους συμπολίτες τους και να παίρνουν μέρος στις αποφάσεις της πολιτείας. Η στάση αυτή εκφράζεται με τον όρο φιλοτιμία ή φιλότιμον που πια έχει πάρει θετική σημασία και έχει καθιερωθεί σαν καθαρά πολιτική αρετή.

Ο Έλληνας είναι λοιπόν φιλότιμος. Αν στερηθεί του δικαιώματος συμμετοχής, αν χάσει δηλαδή τα πολιτικά του δικαιώματα τότε καθίσταται άτιμος. Η ατιμία στην πολιτεία των Αθηναίων επιβάλλεται εκτός από την περίπτωση που προβλέπει ο νόμος του Σόλωνα, που αναφέρω στην σχετική παραπομπή, και σε ορισμένες άλλες περιπτώσεις. Μπορούμε να πούμε ότι με την ατιμία στιγματίζονταν οι πολίτες που είχαν βλάψει την πολιτεία και το στίγμα αυτό μεταβιβαζόταν και στους απογόνους τους.

Ειρήσθω εν παρόδω ότι στους πολίτες που είχαν υποστεί εξοστρακισμό δεν επιβαλλόταν η ποινή της ατιμίας ως παρεπόμενη, επειδή ο εξοστρακισμός ήταν ένα προληπτικό μέτρο και δεν ήταν ποινή. Αυτοί που τον είχαν υποστεί θεωρούνταν απλώς επικίνδυνοι για την πολιτεία και τους θεσμούς της αλλά δεν την είχαν βλάψει.

Ιδιωτεία, δηλαδή ηλιθιότητα

Στις αρχαίες δημοκρατίες, λοιπόν, στις πόλεις-κράτη φιλότιμοι ήταν οι πολίτες που ενδιαφερόντουσαν για τα κοινά και ήθελαν να συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πολιτείας. Αυτοί που αδιαφορούσαν για τα κοινά και προτιμούσαν να ιδιωτεύουν ήταν ιδιώτες και η (αρνητική) αρετή τους ήταν η ιδιωτεία. Ήταν τόσο το αρνητικό φορτίο του όρου που ιδιωτεία κατάντησε να σημαίνει ηλιθιότητα, κάτι που επιτονίστηκε και από το αντιδάνειο της γαλλικής λέξης idiot. Οι Γάλλοι την είχαν αρχικά δανειστεί από την ελληνική ως την λέξη “ιδιώτης”.

Όμως, η ιστορική όαση της περιόδου των δημοκρατιών πόλεων-κρατών κάποτε έπαψε να υπάρχει. Επανήλθε ο θεσμός της βασιλείας και η αναγκαστική απομάκρυνση των πολιτών από τα πολιτικά τους καθήκοντα και δικαιώματα. Οι πολίτες εξαναγκάστηκαν σε ιδιωτεία και ατιμία, όλοι κατέστησαν άτιμοι ιδιώτες. Οι δημοκρατίες καταργήθηκαν ή έγιναν υποτελείς στα ελληνιστικά βασίλεια των επιγόνων του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Αργότερα ήλθε η ρωμαϊκή κατάκτηση, ο Χριστιανισμός και ο σκοτεινός Μεσαίωνας που αυτός επέφερε, και αργότερα η Τουρκοκρατία.

Η καταδίκη του Έλληνα να είναι άτιμος και ιδιώτης συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας, άλλοι αποφασίζουν γι’ αυτόν. Μια από τις τελευταίες εμφανίσεις της ατιμίας του (πόσο δηλαδή δεν τιμάται και δεν γίνεται σεβαστή η πολιτική του βούληση) αποτελεί η περιφρόνηση της απόφασης του, που εξέφρασε με το δημοψήφισμα του 2015, αν και κάθε μέρα και κάθε στιγμή εμφανίζονται ατιμώσεις του.

Την ατίμωση, αυτήν που στην αρχαία Ελλάδα υφίσταντο μόνο ορισμένοι, ελάχιστοι πολίτες, αυτοί που ήταν ανάξιοι, δηλαδή αυτοί που αδιαφορούσαν για τις τύχες της πολιτείας και όσοι την είχαν βλάψει, την υφίσταντο τώρα, επειδή υποδουλώθηκαν, όλοι ανεξαιρέτως οι Έλληνες και ο κάθε Έλληνας ξεχωριστά!

Αφαιρώντας το “ν”

Ήρθαν και του είπαν του Έλληνα πώς από δω και μπρος είναι δούλος του Θεού και πρέπει να είναι ταπεινός και να μην αμφισβητεί τις κατεστημένες εξουσίες, όποιες και αν είναι αυτές (Απόστολος Παύλος: “Αι ούσαι εξουσίαι εκ Θεού εισίν”). Πως δεν μπορεί και δεν χρειάζεται να συμμετέχει στα κοινά, επειδή άλλοι αποφασίζουν για αυτόν και έτσι δεν του χρειάζεται και το φιλότιμον.

Αυτός, χρέος την ανάγκη κάνοντας, πήρε το φιλότιμον, του έβγαλε το “ν” για να μην τον κεντά και σαν φιλότιμο χωρίς “ν” πια, το έκρυψε βαθιά μες στην καρδιά του, φανερώνοντάς το όποτε μπορεί να το δείξει, όχι πια ως πολίτης, αλλά σαν άτιμος ιδιώτης μόνο στην ιδιωτική και προσωπική του ζωή. Βέβαια ούτε και αυτή ήταν ευτυχισμένη και ανέφελη αν αναλογιστούμε τις ταπεινώσεις, τις παραβιάσεις, τις διώξεις και τις στερήσεις που του επιβλήθηκαν από τους Ρωμαίους, τους Χριστιανούς, τους Φράγκους, τους Τούρκους, τους Γερμανούς, τους Άγγλους και τόσους άλλους.

Στους τόσους κατακτητές να αναφέρουμε τις αρπαγές και τους θρυμματισμούς των αγαλμάτων του Έλληνα, τις καταστροφές των ναών του, των βιβλιοθηκών του, των σχολών του, των γυμναστηρίων του, των θεάτρων του, τη βίαιη αλλαγή της πίστης του στους πατρώους θεούς του, τα σκλαβοπάζαρα που τον έσερναν, τα παιδομαζώματα, τις σφαγές και τις εκτελέσεις που υπέστη. Κι’ έτσι παρέμεινε το φιλότιμο μέχρι τις μέρες μας ένα ζώπυρο φυλαγμένο βαθιά μέσα στις στάχτες της πυροστιάς της ψυχής του.

Υ.Γ. Αναρωτιούνται γιατί μόνον οι Έλληνες έχουν την λέξη φιλότιμο. Η απάντησή μου είναι: Επειδή είναι ο μοναδικός λαός που αν και ο ίδιος βρήκε την Δημοκρατία (την φιλότιμον δηλαδή συμμετοχή στα κοινά) στη συνέχεια τη στερήθηκε!