Οι παράγοντες που αύξησαν την εγκληματικότητα στην Ελλάδα

Γράφει ο Ιάκωβος Φαρσεδάκης  – 

Στη χώρα μας αυτό που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια είναι μια ποσοτική αύξηση της εγκληματικότητας, ταυτόχρονα με μια ποιοτική χειροτέρευσή της, χαρακτηριζόμενη αυτή η τελευταία από το έντονο στοιχείο της βίας. Γιατί άραγε; Το ζήτημα είναι ταυτόχρονα απλό, αλλά και σύνθετο, μια και οι παράγοντες που το έχουν δημιουργήσει είναι πάμπολλοι και, μάλιστα, δυναμικά αλληλεπιδρώντες μεταξύ τους. Τόσο ατομικοί, όσο και περιβαλλοντικοί.

Η συνόψιση είναι ιδιαιτέρως δυσχερής. Οπωσδήποτε, μας παρέχεται η ευκαιρία να ανατρέξουμε στην εγκληματολογική θεωρία και στα πορίσματα της εγκληματολογικής έρευνας, η οποία, άλλωστε, αποτελεί και τη λυδία λίθο για την ορθότητα ή μη της θεωρίας. Οποιαδήποτε θεωρία, οσονδήποτε μεγαλειώδης και αν εμφανίζεται, αν δεν επιβεβαιώνεται από τα εμπειρικά δεδομένα, δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί ως επιστημονική. Περιοριζόμαστε στην παράθεση των σταθερών επιστημονικών δεδομένων μόνο, αποφεύγοντας την αναφορά σε προσωπικές απόψεις. εκτός αν τυχόν είναι αναγκαίες κάποιες διευκρινήσεις.

Ως γνωστόν, η επιστήμη της Εγκληματολογίας δημιουργήθηκε, στη νεώτερη εποχή, κατά τον 19ο αιώνα. Έντονος ήταν τότε ο επηρεασμός της, όπως και των άλλων κοινωνικών επιστημών, από τις θετικές επιστήμες. Διατυπώθηκαν τότε οι νόμοι του κορεσμού και του υπερκορεσμού.

Η εγκληματικότητα είναι ένα παγκόσμιο και διαχρονικό φαινόμενο. Υπό κανονικές συνθήκες, υπάρχει μια σχετική σταθερότητα κατά τόπο και χρόνο, κυμαινόμενη μεταξύ δύο ορίων, ενός ανωτάτου και ενός κατωτάτου. Με προσφυγή σε μια εικόνα από την χημεία, έγινε προσπάθεια να εξηγηθούν τυχόν μείζονες μεταβολές της εγκληματικότητας.

Όπως δηλαδή σε μία συγκεκριμένη ποσότητα υγρού, υπό δεδομένες συνθήκες εξωτερικής πίεσης και θερμοκρασίας, μπορούμε να διαλύσουμε μια συγκεκριμένη ποσότητα στερεάς ουσίας, ούτε ένα μόριο παραπάνω, εφόσον έχει επέλθει κορεσμός του μίγματος, αλλά όταν θερμάνουμε το μίγμα τότε μπορούμε να διαλύσουμε πολύ μεγαλύτερη ποσότητα στερεάς ουσίας, έτσι και με την εγκληματικότητα.

Όταν εμφανίζονται κρίσεις πολιτικο-οικονομικο-κοινωνικές, ιδιαίτερα πολιτισμικές, τότε το κοινωνικό μίγμα υπερθερμαίνεται και αντί για σταθερότητα της εγκληματικότητας, παρατηρούμε μια αύξηση, μικρή ή μεγάλη –-ανάλογα με τον βαθμό, την ένταση και την διάρκεια της κρίσης-– με πιθανή, μάλιστα εμφάνισή της υπό επιδημική μορφή. Πράγμα που δεν έχει μεν, ευτυχώς, συμβεί μέχρι τώρα, αλλά που υπάρχει σοβαρός κίνδυνος να συμβεί. Αυτός ο κίνδυνος γίνεται όλο και πιο αισθητός ιδιαίτερα μετά τη συνέχιση της πολύχρονης διεθνούς κρίσης αξιών που μαστίζει και την ελληνική κοινωνία, αλλά και μετά την εμφάνιση ενός νέου παράγοντα, την αθρόα ανέλεγκτη είσοδο μεταναστών.

Κοινωνική ομοιογένεια = μικρή εγκληματικότητα

Ήδη πριν από 25 χρόνια είχαμε οργανώσει διεθνές συνέδριο, στην Πνύκα και στην Παλιά Βουλή, με θέμα “Κρίση αξιών και Εγκληματολογία. Η οπτική των δικαιωμάτων του ανθρώπου”. Σημειωτέον ότι στο συνέδριο εκείνο είχαν λάβει ενεργά μέρος –ασμένως και αθρόως– σημαντικοί εκπρόσωποι της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας.

Για να φθάσουμε σε αυτό το σημείο σήμαινε πως η διεθνής επιστημονική κοινότητα είχε πολύ πριν συνειδητοποιήσει αυτή την κρίση αξιών και την ιδέα και ανάγκη να συζητηθεί επιστημονικά το θέμα. Όσο για την εμπλοκή των δικαιωμάτων, είναι προφανής η ανάγκη αναφοράς σε αυτά, μια και το έγκλημα δεν είναι τίποτε άλλο παρά προσβολή των δικαιωμάτων του ανθρώπου, των θυμάτων.

Εξάλλου, οι διεθνείς έρευνες, διαχρονικά, έχουν δείξει πως όπου υπάρχει κοινωνική ομοιογένεια εκεί παρατηρείται μικρή σχετικά εγκληματικότητα, λόγω της ύπαρξης κοινού αξιακού κώδικα και ταυτόχρονα ισχυρού άτυπου κοινωνικού ελέγχου. Αντιθέτως η κοινωνική ανομοιογένεια μερική ή πλήρης αυξάνει την εγκληματικότητα, αφού συμβαδίζει με την ύπαρξη “υποπολιτισμών”, κάποιοι από τους οποίους στηρίζονται σε αρχές και αξίες αντίθετες από εκείνες που επικρατούν στην ευρύτερη κοινωνία. Συναρτάται προς την πολυδιαφημισμένη “πολυπολιτισμικότητα”.

Οι έρευνες για την μετανάστευση, ήδη από την δεκαετία του ’60, δείχνουν την σημασία της “διαφορικής κοινωνικοποίησης” των δεύτερης γενιάς μεταναστών και την αυξημένη, σε σχέση με τους ομηλίκους τους γηγενείς, εγκληματικότητά τους. Και μιλούμε για νόμιμους μετανάστες. Εδώ σε εμάς τα πράγματα είναι πολύ πιο σοβαρά, μια και οι περισσότεροι είναι μη νόμιμοι.

Λίγοι, βέβαια, από αυτούς τρέπονται προς την εγκληματικότητα, αλλά οι αριθμοί συνολικά δεν είναι ευκαταφρόνητοι. Και αυτό, μεταξύ άλλων, οφείλεται στην περιορισμένη δυνατότητα άσκησης ελέγχου. Και όλοι οι εγκληματολόγοι γνωρίζουν την σημασία του ελέγχου, άτυπου και επίσημου. Οι έρευνες δείχνουν ότι από όλες τις εξηγητικές της εγκληματικότητας θεωρίες, οι πιο συνεπείς προς τα επιστημονικά εμπειρικά δεδομένα είναι οι θεωρίες ελέγχου.

Η Ελλάδα ξέφραγο αμπέλι

Ενθυμούμαι ότι στις αρχές του ’90 σε μια συνέντευξή μου στην “Καθημερινή” είχα χαρακτηρίσει την χώρα μας, σχετικά με αυτό το ζήτημα, ως “ξέφραγο αμπέλι”, πράγμα που εντυπωσίασε φαίνεται τον συντάκτη της εφημερίδας, ώστε να το χρησιμοποιήσει και στον τίτλο. Δυστυχώς η προειδοποίηση δεν εισακούσθηκε και τα αποτελέσματα στα οποία παριστάμεθα μάρτυρες σήμερα επήλθαν αναπόδραστα. Γνωρίζουμε ότι οι βασικές προϋποθέσεις περάσματος στο έγκλημα είναι οι ακόλουθες τέσσερις:

1. Η ηθική προϋπόθεση, δηλαδή η μη συγκράτηση από την ηθική απαξία της πράξης,
2. Η ποινική προϋπόθεση, δηλαδή η μη συγκράτηση από τον φόβο της τιμώρησης,
3. Η υλική προϋπόθεση, δηλαδή η μη συγκράτηση από τις δυσχέρειες τέλεσης του εγχειρήματος και
4. Η συναισθηματική προϋπόθεση, δηλαδή η μη συγκράτηση από τον πόνο, το άλγος που προξενείται στο θύμα.

Περαιτέρω, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη, ότι για να έχουμε έγκλημα θα πρέπει οι εγκληματογόνοι ωθητικοί παράγοντες να είναι ισχυρότεροι των συγκρατητικών, οι οποίοι αποκτώνται με την ορθή κοινωνικοποίηση, την παιδεία, την εσωτερίκευση θετικών αξιών. Βρισκόμαστε μπροστά σε μια διελκυστίνδα μεταξύ ωθητικών και συγκρατητικών παραγόντων. Όσο ισχυροί και αν είναι οι εγκληματογόνοι ωθητικοί προς το έγκλημα παράγοντες –και μέσα σε μια κοινωνία που γέμει από τέτοιους όλοι μας ζούμε– αν οι συγκρατητικοί παράγοντες είναι ισχυρότεροι, τότε δεν θα περάσουμε στο έγκλημα. Γι’αυτό και δεν εγκληματούμε όλοι.

Αντεγκληματική πολιτική

Μετά από αυτές τις παρατηρήσεις, πώς πρέπει να αντιμετωπίζουμε την σύγχρονη εγκληματικότητα; Μα, φυσικά, ενισχύοντας τους συγκρατητικούς παράγοντες και αποδυναμώνοντας ή εξουδετερώνοντας τους ωθητικούς. Με χάραξη και εφαρμογή μιας σταθερής και συνεπούς αντεγκληματικής πολιτικής που θα στηρίζεται στα πορίσματα των εγκληματολογικών ερευνών και στην προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, όλων των εμπλεκομένων μερών (του κατηγορουμένου, βεβαίως, αλλά και των θυμάτων, των μαρτύρων κλπ.).

Με την λήψη – σταδιακά – μέτρων βραχυπρόθεσμων, μεσοπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων, στηριζομένων κυρίως στην Πρόληψη, ιδιαίτερα την κοινωνική. Μια μεγάλη έρευνα του Συμβουλίου της Ευρώπης –-στην οποία έλαβαν μέρος πολλές χώρες, και η δική μας– κατέδειξε την σημασία της.

Την ανάγκη δηλαδή έγκαιρης λήψης από την Πολιτεία εκείνων των μέτρων που απευθύνονται σε όλο τον πληθυσμό και ικανοποιούν ζωτικές ανάγκες των πολιτών ( ασφάλειας, στέγασης, διατροφής, εκπαίδευσης, εργασίας, ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης κοκ.), αλλά και επιπλέον μέτρων που απευθύνονται σε ειδικές μειονεκτούσες ομάδες ή και σε μειονεκτούντα άτομα, ενισχυτικών της κατάστασής τους.

Η ίδια έρευνα έδειξε πόσο μικρή αποτελεσματικότητα έχει η πολιτική της Καταστολής, η οποία συνήθως χρησιμοποιείται –συχνά, μάλιστα, πρόχειρα και λανθασμένα–, ενώ αντίθετα αυτή θα έπρεπε να αποτελεί το ultimum refugium, σε περίπτωση αποτυχίας της πρόληψης.