Η λογοτεχνική κριτική στην εποχή των social media

Ο αναπληρωτής καθηγητής Δημιουργικής Γραφής και Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας Τριαντάφυλλος Κωτόπουλος, έγραψε ένα εξαιρετικό και πολύ μεστό άρθρο για την λογοτεχνική κριτική. Διαπιστώνει πως αυτή ασκείται και από ερασιτέχνες κριτικούς, δημοσιογράφους του λογοτεχνικού ρεπορτάζ, αλλά και από διάφορους διαφημιστές των νέων κυκλοφοριών, με αποτέλεσμα να προκαλείται σύγχυση και να βαφτίζονται ως λογοτεχνική κριτική ακόμα και απλές βιβλιοπαρουσιάσεις.

Σύμφωνα με τον Κωτόπουλο, σήμερα λογοτεχνική κριτική σημαίνει προ-κρίνω ποιοτικά έργα. Έργα που καινοτομούν ιδεολογικά και αισθητικά, που διαμορφώνουν την κουλτούρα της κοινής γνώμης και συμβάλλουν στη ζύμωση των κοινωνικών, πολιτικών και ιδεολογικών ρευμάτων, χαράσσοντας ένα άξονα πολιτισμικής συνέχειας. Και καταλήγει πως ένας καλός κριτικός λογοτεχνίας οφείλει να είναι εύστοχος και ριζοσπαστικός. Ανυπάκουος σε στερεότυπα και κατεστημένες αναλύσεις.

Το άρθρο αυτό δημοσιεύθηκε σχεδόν ταυτόχρονα με ένα δικό μου που εστίαζε στις εικαστικές τέχνες και στην αγορά τους, όπου γύρω της έχουν συγκροτηθεί προσοδοφόρα επαγγέλματα και η ουσιαστική αξιολόγηση, έχει εναποτεθεί στο «χρηματιστήριο της τέχνης».

Με αφορμή αυτή τη σχετική σύμπτωση στην ανάλυση του προβλήματος της “κριτικής” στις μέρες μας, καταθέτω εδώ μερικούς προβληματισμούς που έχουν να κάνουν περισσότερο με την κοινωνική και πολιτική διάσταση του φαινομένου και λιγότερο με την καθαυτή αξιολόγηση των έργων είτε είναι αυτά λογοτεχνικά, είτε εικαστικά.

Η κρίση της κριτικής

Η κρίση της κριτικής εντάσσεται και αποτελεί μέρος της ευρύτερης και πολυδιάστατης κρίσης που μαστίζει τη Δύση. Δεν είναι μόνο η κρίση των θεσμών και της πολιτικής, ούτε η σχετικοποίηση των πάντων που καλλιέργησε μεταπολεμικά το σύστημα εκθειάζοντας τον ατομισμό, κυρίως για οικονομικούς λόγους.

Στο επίκεντρο αυτής της κρίσης βρίσκεται η εκ των ένδον υπονόμευση και αμφισβήτηση των ίδιων των αξιών του δυτικού πολιτισμού, καθώς οι αξίες του (δικαιώματα, διαφορετικότητα) δοκιμάζονται στην πράξη. Δοκιμάζονται, αφ΄ ενός από την διεκδίκηση της εφαρμογής τους στην καθημερινή ζωή από τα ευρύτερα κοινωνικά στρώματα και αφ΄ ετέρου από εξωτερικούς παράγοντες (έγχρωμοι, μετανάστες, αλλόθρησκοι).

Υπό αυτό το πρίσμα και με παράλληλες συντεταγμένες, η κρίση της κριτικής της λογοτεχνίας προέρχεται και από τη λεγόμενη κρίση της ίδιας της λογοτεχνίας (Alvin Kernan, 1990). Αναμφίβολα, μια διάσταση της κρίσης της καθαυτής λογοτεχνίας είναι η εξάπλωση της κοινωνίας της πληροφορίας και της επικοινωνίας μέσω του διαδικτύου, που επέφερε την κρίση του έντυπου λόγου και γιγάντωσε την κατάσταση της σχετικοποίησης. Σίγουρα είμαστε σε μια μεταβατική φάση του πολιτισμού…

Είμαστε όλοι κριτικοί

Σήμερα είμαστε όλοι κριτικοί. Όχι της ίδιας εμβέλειας, βάθους, αναλυτικής και αισθητικής δεινότητας, αλλά είμαστε. Πάμε σινεμά και μετά γράφουμε τις σκέψεις μας για την ταινία σε κάποια ομάδα στο facebook ή στο Αθηνόραμα. Ψηφίζουμε για τα βιβλία στο Public ή σε άλλα γκρουπ. Όλα αυτά έχουν μια αυθεντικότητα, πολύ πιο πειστική από τα ΤΟΡ 10 με τα ευπώλητα που δηλώνουν διάφορα βιβλιοπωλεία στις κυρίαρχες εφημερίδες.

Σήμερα τους νόμους τους φτιάχνει ο κόσμος. Όλη η πληροφορία ανεβαίνει με εικόνα ή κείμενο στο facebook, στο youtube, στο vimeo και διαχέεται γρήγορα. Όλοι σχολιάζουν, κρίνουν, αξιολογούν, τοποθετούνται είτε πρόκειται για ένα κοινωνικό ή πολιτικό ζήτημα, είτε για ένα προϊόν, είτε για ένα λογοτεχνικό βιβλίο, μία ταινία, ένα έργο τέχνης. Το σύστημα που αναδύεται στηρίζεται στη φήμη (reputation) και στην εμπιστοσύνη (trust).

Το φαινόμενο της κοινής γνώμης, όπως γεννήθηκε στον 19ο αιώνα και ανδρώθηκε στον 20ο, προσλαμβάνει άλλες διαστάσεις. Έτσι, αναδύεται η νέα μεγάλη δημοκρατία του διαδικτύου που αλλάζει τους κανόνες του παιγνιδιού, ίσως και τον Δυτικό Κανόνα (Harold Bloom). Η διάχυση της πληροφορίας, μέσα στην οποία περιλαμβάνονται και οι κριτικές, οι αξιολογήσεις των πολλών, των μη ειδικών και του μεγάλου κοινού, εμπεριέχει μια νέα πολιτισμική παράμετρο, την έμμεση ή και την άμεση συμμετοχή στο πολιτισμικό γίγνεσθαι.

Οι ευθύνες των κριτικών

Αυτό είναι μια νέα κατάσταση, με τους κινδύνους και τις απλουστεύσεις της. Έτσι η τέχνη και η λογοτεχνία εκλαϊκεύονται, φθάνουν στους πολλούς, πράγμα που σημαίνει ότι ανεβάζουν, έστω αργά, το γενικό επίπεδο κατανόησης και απόλαυσης τους. Εδώ βέβαια μπορεί να αντιπαραθέσει κανείς ότι όλα αυτά κατασκευάζονται.

Μπορεί να αντιπαραθέσει ότι στην Κορέα και στην Ινδία υπάρχουν συνεργεία που παρεμβαίνουν, ψηφίζουν, κάνουν like και ότι άλλο χρειάζεται για να φανεί αυτό που θέλει ένας ισχυρός αφανής παίκτης. Υπάρχουν εκατομμύρια ψεύτικοι λογαριασμοί. Άλλωστε, o administrator μπορεί να ελέγχει το περιεχόμενο.

Όμως αυτή είναι η νέα κατάσταση. Ο θαυμαστός καινούργιος κόσμος της τεχνολογίας μπορεί να μετατραπεί σε εφιάλτη ή σε απελευθερωτή. Είμαστε στην εποχή των influencers! Πάντως, ένας από τους λόγους της κρίσης της κριτικής οφείλεται στους ίδιους τους κριτικούς που δεν υπερασπίστηκαν τη γνώση τους και προσχώρησαν ως επί το πλείστον στα κυρίαρχα μέσα για να υπάρξουν, υποτασσόμενοι στο πνεύμα της αγοράς.

Είναι ενδεικτικό ότι η εκρηκτική επιτυχία του ροζ ψυχαγωγικού βιβλίου που μεγάλωσε ορισμένους παίκτες της εκδοτικής αγοράς, δεν πολεμήθηκε και τα διέλυσε όλα. Δεν υπάρχουν πολεμικές. Κι αν κάποιοι δανδήδες της πένας γράψουν κάτι στην Καθημερινή ή το Βήμα, who cares! Ποιος τα διαβάζει; Τα γράφουν μεταξύ τους για να τα συζητήσουν στα σαλόνια …