Πως ήρθαν τα πάνω κάτω στη Δύση – Κρίση αξιών και νέα κοινωνική γεωγραφία

Το κεντρικό πρόβλημα στη Δύση σήμερα είναι η κρίση των αξιών της που δοκιμάζονται πλέον στην πράξη. Τις τρεις τελευταίες δεκαετίες, όλες αυτές οι αξίες –πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές, πολιτισμικές– αποδείχθηκαν κενές ουσιαστικού περιεχομένου ή και υποκριτικές, με αποτέλεσμα να προκαλούν πολυδιάστατες κρίσεις στις δυτικές κοινωνίες. Οι ταξικές αντιπαραθέσεις άρχισαν να αναμοχλεύονται και οι οικονομικο-πολιτικές ελίτ, προκειμένου να τις τιθασεύσουν, εγκαθιστούν τον καπιταλισμό της επιτήρησης και μια νέα κοινωνική γεωγραφία.

Η μεταπολεμική ευμάρεια στη Δύση ήταν αποτέλεσμα αφενός της ανάγκης αντιμετώπισης της κοινωνικής και υλικής καταστροφής που είχε προκαλέσει ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Συγκεκριμένα, ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος υποχρέωσε τον καπιταλισμό στη στήριξη του κοινωνικού κράτους και σε μια σχετική δημιουργική αναδιανομή του εισοδήματος για την ανασυγκρότηση των κοινωνιών. Αφετέρου, η ιδεολογική αντιπαράθεση με τον σοβιετικό ολοκληρωτισμό επέτρεπε στο δυτικό σύστημα να υπερβάλει των δημοκρατικών του αξιών και της ελευθερίας.

Η κρίση των δυτικών αξιών και κατ΄επέκταση του δυτικού συστήματος της μεταπολεμικής ευμάρειας οφείλεται σε μια σειρά από αλληλοσυνδεόμενες εξελίξεις, οι κυριότερες από τις οποίες είναι:

• Η αποδέσμευση του δολαρίου από τον χρυσό (1971-1973) διευκόλυνε το ανεξέλεγκτο τύπωμα δολαρίων και τη δημιουργία μιας χρηματο-οικονομικής φούσκας που για να μην σκάσει έπρεπε να εκφραστεί στην πραγματική οικονομία. Αυτό έγινε με τις ιδιωτικοποιήσεις και την εκκόλαψη του ιδεολογήματος του νεοφιλελευθερισμού (Ρήγκαν, Θάτσερ). Μία άλλη κρίσιμη επίπτωση ήταν η μεγέθυνση της οικονομικής ανόδου της Δύσης έναντι του σοβιετικού μπλοκ, με αποτέλεσμα την κατάρρευση του τελευταίου.
• Η κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ αφαίρεσε από το δυτικό σύστημα το ιδεολογικό άλλοθι του ελεύθερου κόσμου. Ταυτόχρονα, όμως, με την εισβολή των λεωφόρων της πληροφορίας, της αποϋλοποίησης του κεφαλαίου και της απελευθέρωσης της κίνησής του προκάλεσε αυτό που λέμε παγκοσμιοποίηση.
• Η παγκοσμιοποίηση έδωσε νέα διέξοδο στον δυτικό καπιταλισμό που αναζητούσε εναγωνίως νέες αγορές, και ωφέλησε καθοριστικά την Κίνα και τη Ρωσία, αλλά και την Ασία γενικότερα. Το αποτέλεσμα ήταν να αλλάξουν δραματικά οι ισορροπίες και να διαμορφωθεί σταδιακά ένα πολυπολικό σύστημα, ανταγωνιστικό των ΗΠΑ και της Δύσης.
• Η 11/9 και η ισλαμική τρομοκρατία καθώς και οι πολυδάπανοι πόλεμοι του Αφγανιστάν και του Κόλπου προκάλεσαν νέες κοινωνικές ανισότητες που διευρύνονται πλέον με εκθετικούς ρυθμούς. Ανισότητες, όμως, δημούργησαν και η χρηματο-οικονομική κρίση του 2007-8 με την απώλεια 30 εκατ θέσεων εργασίας και τα μεταναστευτικά κύματα μαζί με την κλιματική κρίση.

Κάπως έτσι, η δυτική δημοκρατία αποδείχθηκε ευάλωτη στα μεγάλα οικονομικά συμφέροντα, με συνέπεια οι πολιτικοί να υπηρετούν πλέον τις “αγορές”. Το κοινωνικό κράτος και η δημόσια περιουσία λεηλατήθηκε και τα μεσαία κοινωνικά στρώματα αποσαθρώθηκαν. Μια πολυπολιτισμική κουλτούρα δημιουργεί γκετοποιήσεις μέσα στις κοινωνίες που πλέον διαβιούν σε οικονομίες του χρέους.

Κοινωνική ανάλυση για Δύση

Ο κοινωνικός γεωγράφος, Κριστόφ Γκιλλουί, στο βιβλίο του “NO SOCIETY-Το τέλος της μεσαίας τάξης της Δύσης” (Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2019), παραδίδει μία νέα προσέγγιση των κοινωνικών καταστάσεων μέσα από τη χωροταξία: τις μητροπόλεις των παγκοσμιοποιημένων ελίτ και της υποτακτικής τους υπαλληλίας από τη μια και των περιφερειών των παρηκμασμένων βιομηχανικών πόλεων και των μητροπολιτικών περιχώρων με τα διαλυμένα από τις κρίσεις μεσαία κοινωνικά στρώματα από την άλλη.

Μια προσέγγιση που υποστηρίζεται από λεπτομερή ανάλυση των ανισοτήτων όπως εκφράζονται στον χώρο, και η οποία θυμίζει έντονα την κοινωνική γεωγραφία με τα κάστρα των φεουδαρχών. Τα παραδείγματα που κομίζει είναι ενδιαφέροντα και αποκαλυπτικά.

Στην ουσία, ο Γκιλλουί παραδίδει ένα καλοδουλεμένο φρέσκο αναλυτικό εργαλείο και ταυτόχρονα καθορίζει τα πεδία των επερχόμενων κοινωνικών συγκρούσεων. Οι τεκμηριωμένες διαπιστώσεις του είναι βαθύτατες. Εκτιμά ότι η ηθική πάνω στην οποία η κυρίαρχη τάξη νομιμοποιούσε την οικονομική της επιβολή, με τη στήριξη του μιντιακού και ακαδημαϊκού κατεστημένου στο όνομα της ανοιχτής κοινωνίας, “εξεμέτρησε το ζην”.

Θεωρεί ότι η πολιτική τάξη δεν απευθύνεται πια στην κοινωνία, αλλά σε μερίδια της αγοράς, γεγονός που οδηγεί στην κατάρρευση της έννοιας του “κοινού καλού”  και στην εγκατάλειψη της “κοινής γλώσσας”. Έτσι, εκτιμά ότι φθάσαμε στη “νεογλώσσα”του Όργουελ, μια μη-γλώσσα, μια γλώσσα της μη-κοινωνίας την οποία, βεβαίως, οι φτωχοί αδυνατούν να κατανοήσουν.

Παράλληλα, απανταχού στη Δύση εφαρμόζεται η τεχνική της δαιμονοποίησης των απόψεων. Η τεχνική αυτή, ουσιαστικά, συνιστά προειδοποίηση προς εκείνους τους διανοούμενους, ακαδημαϊκούς και οικονομικούς φορείς αποφάσεων που μπορεί να τείνουν χέρι στις λαϊκές τάξεις και έτσι να αμφισβητήσουν το ενιαίο μοντέλο. Η διάλυση των μεσαίων στρωμάτων που εγγυόντουσαν την κοινωνική ενότητα και τις δημοκρατικές αξίες, οδήγησε  στην κατάρρευση των προτύπων ενσωμάτωσης.

Βόμβα διασποράς

Ο πολυπολιτισμός μαζί με το κοινωνικό dumping μέσω μεταναστών μεταβάλλεται σε βόμβα διασποράς που διαχέεται στα τυφλά σε όλες τις κοινωνικές, εθνοτικές, θρησκευτικές και πολιτισμικές ομάδες. Το δημογραφικό σε πολλές περιοχές καθίσταται κεντρικό ζήτημα, μοχλεύοντας ταυτοτικά ζητήματα. Ο Γκιλλουί επισημαίνει κάπου ότι τα Κίτρινα Γιλέκα αποτελούν και “δήλωση ύπαρξης”.

Ο Γκιλλουί διαπιστώνει ότι η δυσπιστία των λαϊκών στρωμάτων απορρέει από την αδυναμία των κοινωνικών κινημάτων να προτείνουν εναλλακτικές λύσεις για την οικονομία. Εντούτοις, εκτιμά ότι η soft power που διαθέτουν μπορούν να υποχρεώσουν τα μίντια και τους πολιτικούς να προσεγγίσουν τις απαγορευμένες θεματικές και να κινητοποιήσουν την πλειοψηφία.

Επισημαίνει ότι οι κυρίαρχες τάξεις παρουσιάζουν το κίνημα της πλειοψηφίας ως “λαϊκιστικό” –υπονοώντας φασιστικό–, ενώ αντίθετα είναι θεμελιωδώς δημοκρατικό. Διαπιστώνει, τέλος, τη συστηματική προσπάθεια των κυρίαρχων ελίτ να εξαφανίσουν τη λαϊκή κουλτούρα, ένα ισχυρό πολιτισμικό κεφάλαιο, που αποτελεί κεντρικό πεδίο της αντιπαράθεσης.

Σε αυτό το πεδίο συγκλίνουν κι άλλοι παράγοντες, όπως η δημογραφική πίεση που θέτει σε κρίση την αστικοποίηση αλλά και η οικολογική πίεση που έχει οδηγήσει το μοντέλο στα όριά του. Καταλήγει πως «χωρίς πολιτισμικό ή πολιτικό σημείο αναφοράς, χωρίς εδαφική προσκόλληση, ο κόσμος των ελίτ βρίσκεται σε αδιέξοδο, χαμένος. Αμφιβάλλει». Γι΄αυτό και πρέπει να βοηθηθούν οι ελίτ να κατανοήσουν την κοινωνική κατάσταση και να επιστρέψουν στη συνύπαρξη των τάξεων, καθώς από αυτή εξαρτάται και η δική τους επιβίωση.