Ο δὲ βίος πόλεμος καὶ ξένου ἐπιδημία* – Πρόσφυγες και οικο-δεσπότες

«[Δύσκολο] να μπεῖ τάξη σε ἕνα χοιροστάσιο»

Διάλογος Προσφύγων, Μπέρτολτ Μπρέχτ

Το θέμα του προσφυγικού/μεταναστευτικού που έθιξε ο Σταύρος Λυγερός στις τέσσερις παρεμβάσεις του, ανοίγει και άλλες όψεις του που πρέπει οπωσδήποτε να ερευνηθούν. Είμαι ψυχίατρος στο Νοσοκομείο του Κιλκίς. Έχω ζήσει και ζω άμεσα και έμμεσα, τούτο το δράμα από την πρώτη στιγμή, αφότου άρχισαν οι πρώτες “Μόριες”, οι “συσσωρεύσεις και μαζώξεις” στους Ευζώνους και στα περίχωρα, όσων προσφύγων προσπαθούσαν να περάσουν τα σύνορα, και αργότερα με όσους διαμένουν στα “οργανωμένα καμπς” της Νέας Καβάλας και σε άλλου χώρους.

Εξ αρχής αναρωτιόμουν επάνω στο θέμα της οργάνωσης τούτων των χώρων. Νομίζω πως είναι καλό και επιβεβλημένο να το ερευνήσει κάποιος προσεκτικά. Αρχινώντας από τον σκοπό τούτων των κέντρων: Είναι “αποθήκες”, “χώρος εγκλεισμού”; “ελεύθερη κατασκήνωση”; Πώς επιλέγεται η συγκατοίκησή τους, με ποια κριτήρια; Λαμβάνονται υπόψη οι ιδιαιτερότητές τους, η εχθρότητα ή όχι μεταξύ διαφορετικών ομάδων που ξαφνικά ευρίσκονται να διαμένουν δίπλα δίπλα και συχνά στον ίδιο χώρο;

Υπάρχει και ποιος είναι ο κεντρικός φορέας που πρέπει να φέρει την γενική ευθύνη και τον συντονισμό όλων των υπηρεσιών; Είναι δυνατόν σε ορισμένα θέματα, όπως της Υγείας τούτων των κέντρων, να μην υπάρχει ένας φορέας δημόσιου χαρακτήρα, όπως η διεύθυνση Υγείας των περιφερειών, ή ο Ιατρικός Σύλλογος που να ελέγχουν και να εποπτεύουν ; Ποιοι συνιστούν τις διάφορες ομάδες βοήθειας, εθελοντικές ή μη;

Πώς επιλέγονται και για ποιόν σκοπό; Πέρα από τον τίτλο σπουδών τους ποια επί πλέον εξειδικευμένη σπουδή προσκομίζουν; Οι προσληφθέντες από τους διάφορους δημόσιους φορείς όντως ασχολούνται με τους πρόσφυγες, ή τοποθετούνται σε αλλότριες υπηρεσίες, καλύπτοντας άλλα κενά; Και επί πλέον: ποιος αποφασίζει και πώς την αστυνόμευση και ασφάλεια που πρέπει να παρέχεται; Οι βιαιοπραγίες δεν είναι δα και τόσο ασυνήθιστο γεγονός.

Τώρα θέλω μόνον να καταθέσω αφοριστικά ορισμένες σκέψεις μου, όχι τόσο ως καταγγελία (τα γεγονότα άλλωστε αναγγέλλονται και καταγγέλλουν αφ΄εαυτού), όσο ως είδος πρότασης εργασίας. Αναφέρομαι σε δύο προβλήματα, το ένα είναι το συγκεκριμένο δράμα των βασανιστηρίων που βίωσαν αρκετοί από αυτούς. Το δεύτερο, αφορά το θέμα των προσφύγων γενικότερα, το οποίο όμως θα αναπτύξω σε επόμενο άρθρο, λόγω οικονομίας χώρου.

Οι βασανισμένοι

Πρώτον, μέσα στο όλο θέμα των προσφύγων, πρέπει να καταπιαστούμε με ένα οξύτατο δράμα το οποίο αντιμετωπίζουμε όλοι οι λειτουργοί της ψυχικής υγείας και των κοινωνικών υπηρεσιών από την αρχή τούτης της ανθρώπινης τραγωδίας: το δράμα των ανθρώπων που έχουν υποστεί την φρίκη του πολέμου άμεσα. Ανθρώπων που έχουν ξεφύγει ως εκ θαύματος, έχουν υποστεί βασανιστήρια, βιασμούς, είδαν τους οικείους τους να κομματιάζονται και άλλα παρόμοια, και έφθασαν με τον ένα ή άλλο τρόπο, πάντως όχι με κρουαζιερόπλοια, στην χώρα μας.

Πρέπει να επιμείνουμε σε αυτές τις τραγωδίες και οφείλουμε να τις ξεχωρίζουμε, παντί τρόπω, από την μεγάλη ομάδα των προσφύγων που έρχονται. Αυτοί οι άνθρωποι είναι εξαιρετικά ευάλωτοι από κάθε άποψη, έτοιμοι να καταρρεύσουν στην παραμικρή περαιτέρω κακουχία. Ο ψυχικός τους πόνος, η “ψυχοπαθολογία” τους, δεν μπορεί να περικλεισθεί στα παραδοσιακά πλαίσια, είτε των νευρώσεων, είτε των ψυχώσεων, είτε των λεγόμενων οριακών καταστάσεων, όπως  οι τοξικομανίες κλπ.

Αυτοί οι “ασθενείς” βιώνουν συνεχείς εφιάλτες, παρουσιάζουν διεγέρσεις που δεν καταστέλλονται εύκολα όπως οι διεγέρσεις των άλλων παθολογιών. Ζουν μία ιδιάζουσα ψυχική κατάσταση η οποία έχει αναλυθεί πολύ καλά και σε επίπεδο νευροφυσιολογίας (βλέπε Bessel Van Der Kolk, The body keeps the score. Mind Brain and body in the transformation of trauma).

Πρόσφυγες και ψυχικός πόνος

Η διαταραχή δεν αφορά την ικανότητα νόησης, επίγνωσης συναισθήματος και διάκρισης, “τον εγκεφαλικό φλοιό”, αλλά βαθιά στρώματα του εγκεφάλου όπου φωλιάζουν οι πλέον πρωτόγονες συγκινήσεις, ασφάλειες, βεβαιότητες, αλλά και ανασφάλειες, τρόμοι επιβίωσης, ενώ κυριαρχούν ακατέργαστες οι παρορμήσεις ζωής και θανάτου.

Η αντιμετώπισή τους είναι άκρως λεπτή, καθότι ο κίνδυνος αναβίωσης των εφιαλτικών σκηνών με την παραμικρή ενόχληση, είναι σχεδόν βέβαιος παρασύροντας κάθε ικανότητα λογικής συγκράτησης, για παράδειγμα, οι τρόποι διαβίωσης με το διάχυτο αίσθημα ανασφάλειας, τους κινδύνους βιαιοτήτων, βιασμών, ή η μακρόχρονη αβεβαιότητα παραμονής, που είναι πολλή χειρότερη από την ίδια την απόρριψη παραμονής.

Συνακόλουθα, η ένταση του ψυχικού πόνου είναι τέτοιας ισχύος ώστε να αναγκάζει τα άτομα να αυτοχειριάζονται συχνά και κατ΄επανάληψη, ως εάν η πρόκληση σωματικού πόνου να μπορεί να καλύψει τον ψυχικό, ή και όχι πολύ σπάνια να επιλέγουν την αυτοκτονία για να δώσουν ένα τέλος στο συνεχές μαρτύριο του εφιάλτη. Τις πρώτες περιπτώσεις τις βλέπουμε σχεδόν καθημερινά, αλλά δυστυχώς τελευταία αρχίσαμε να βλέπουμε και τις δεύτερες.

Όχι ερασιτεχνική αντιμετώπιση

Εκ προοιμίου δεν ξέρω τί και πώς “πρέπει” να γίνει. Πιστεύω όμως ότι, στην στιγμή που αυτό το συγκεκριμένο δράμα των ανθρώπων γίνεται γνωστό, είναι υποχρεωτική η  ιδιαίτερη αντιμετώπιση τους. Σαν αυθόρμητη πρόταση: επιβάλλεται, όσοι λειτουργοί ψυχικής υγείας και κοινωνικών υπηρεσιών ασχολούνται επίσημα και ελεγμένα στις διάφορες μη κυβερνητικές οργανώσεις, να συνεργασθούν με τις κρατικές δομές ψυχικής υγείας, ώστε να προσφερθεί μία πρώτη στοιχειώδης βοήθεια, ανεξάρτητα από το εάν θα διαμείνουν μετά στην Ελλάδα, ή πάνε οπουδήποτε αλλού.

Υπάρχουν περιπτώσεις που χρήζουν οπωσδήποτε νοσηλείας, άλλες που μπορούν να αντιμετωπισθούν ως εξωτερικοί ασθενείς, ψυχοθεραπευτικά ή/και φαρμακευτικά. Τούτο το θέμα δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται ερασιτεχνικά, άναρχα, από διάφορους εθελοντές και δη σε πρόσκαιρα προγράμματα ενασχόλησης τους.

Πρέπει, επίσημοι φορείς και μη κυβερνητικές οργανώσεις, έγκυρες και αποδεδειγμένες, να αναλάβουν την συντονισμένη ιδιαίτερη εκπαίδευση όσων προσλαμβάνονται ή έχουν προσληφθεί. Σε όλα τούτα τα χρόνια έχω γνωρίσει πολλούς που ασχολούνται με τους πρόσφυγες, είτε ως εθελοντές, είτε επειδή προσλήφθηκαν από κάποιους φορείς [εξισώνω εδώ όλους, είτε δημόσιων/διεθνών οργανισμών είτε ΜΚΟ].

Ένα ζήτημα ανθρωπιάς

Η εμπειρία μου είναι απογοητευτική. Οι περισσότεροι, σχεδόν όλοι νεαρά άτομα, γεμάτα αξιοζήλευτη ευαισθησία και διάθεση βοήθειας, δεν έχουν την παραμικρή στοιχειώδη εκπαίδευση, και σχεδόν ουτιδανή εμπειρία ψυχοπαθολογίας. Γιαυτό, επαναλαμβάνω, είναι άμεση ανάγκη να εκπαιδευτούν υποχρεωτικά και αμέσως από λειτουργούς του χώρου που έχουν ασχοληθεί επί χρόνια και εντατικά με την ψυχοπαθολογία, είτε στον δημόσιο χώρο είτε αλλού.

Δεν αρκεί αφ’ εαυτού ένα πτυχίο ψυχολογίας, συχνά ούτε καν κλινικής αλλά γενικής, ούτε κοινωνικού λειτουργού για να καταπιαστεί κάποιος με τόσο ιδιαίτερες καταστάσεις. Διαφορετικά δεν θα χρειαζόταν οι ψυχίατροι και οι κλινικοί ψυχολόγοι, που παρά την συνεχή τους ενασχόληση με την ψυχοπαθολογία, να υποβληθούν σε μακρόχρονες και πολυέξοδες μετεκπαιδεύσεις ψυχοθεραπείας και ψυχανάλυσης. Το πτυχίο από μόνον του δεν αποτελεί ικανό εφόδιο.

Βέβαια, οι άνθρωποι που έχουν υποστεί βασανιστήρια ή και μόνον βίωσαν επί χρόνια την φρίκη του πολέμου, δεν είναι λίγοι, ίσως είναι χιλιάδες…. Αλλά αυτό δεν μπορεί να αποτελεί άλλοθι για να μην το αντιμετωπίσουμε. Και ούτε οι ψυχιατρικές μας δομές είναι τόσο πολυάριθμες, ώστε να ανταποκριθούν επαρκώς. Όμως, το φέρω ως παράδειγμα, ούτε οι παιδιατρικές και οι γυναικολογικές δομές του νοσοκομείου μας, που υπερ-ασχολούνται με πρόσφυγες, είναι τόσο καλά οργανωμένες και με τόσο πολύ προσωπικό, εν τούτοις τα καταφέρνουν εξαιρετικά. Είναι θέμα πρωτίστως ευέλικτης οργάνωσης και στοιχειώδους ανθρωπιάς.

---

* Μάρκος Αυρήλιος, Φιλόσοφος, αυτοκράτωρ Ρώμης. Τὰ εἰς ἑαυτόν §α, 17