Γιάν Βάις – “Το σπίτι με τα 1000 πατώματα”

“Το σπίτι με τα χίλια πατώματα”, είναι το κορυφαίο έργο του μεγάλου Τσέχου συγγραφέα Γιάν Βάις (Jan Weiss, 1892-1972). Πρόκειται για μια εφιαλτική αλληγορία, που πρωτοεκδόθηκε το 1929. Ο κεντρικός ήρωας ξυπνάει από ένα φριχτό εφιάλτη, χωρίς μνήμη, χωρίς παρελθόν. Περιπλανιέται στο Μίλερταουν, όπου συνειδητοποιεί πως είναι αόρατος και ότι το σπίτι με τα χίλια πατώματα δεν έχει καμία διέξοδο, είναι ερμητικά κλειστό. Ανακαλύπτει τον εαυτό του, ένα όνομα και ένα σκοπό, τη λύση του αινίγματος του Μίλερταουν, την αποκάλυψη και την εξόντωση του τρομερού δικτάτορα Όισβερ Μίλερ. Ένας πρωτοφανής συνδυασμός ακατάπαυστης δράσης και υπαρξιακής αγωνίας.

Νουάρ πριν το νουάρ! Ο ήρωας είναι ο ντετέκτιβ Πέτερ Μπροκ που μπλέκει σε μια σειρά απίστευτες περιπέτειες που συνεχώς διακόπτονται από τους εφιάλτες του. Εφιάλτες από μια άλλη πραγματικότητα. Είναι δύο πραγματικότητες που εναλλάσσονται σε μια ατμόσφαιρα αβεβαιότητας, όπου τα υπαρξιακά ερωτήματα κυριαρχούν και απαντώνται από την δράση που επιβάλλουν οι συνεχώς ανατρεπόμενες συνθήκες.

Η αφήγηση είναι απλή και συναρπαστική. Σε κάθε κεφάλαιο, ο συγγραφέας στους τίτλους του προαναγγέλλει αυτά που θα συμβούν. Και θέλει να δώσει έμφαση στα γεγονότα. Γι΄ αυτό και σε ορισμένες περιπτώσεις εικονοποιεί τη γραφή του. Το σκηνικό που φτιάχνει είναι συγκλονιστικό και κατά πως έχει γραφτεί στο παρελθόν, το «Σπίτι με τα χίλια πατώματα» απασχασχόλησε ορισμένους αμερικανούς παραγωγούς του κινηματογράφου.

Η κοινωνία που περιγράφει είναι μια κοινωνία παγκοσμιοποιημένη, πολυπολιτισμική, αχαλίνωτη και έντονα ταξική, όπως άλλωστε είναι σήμερα η δική μας. Η αναζήτηση αξιών προσλαμβάνει στην διήγηση του Βάις δραματικό χαρακτήρα, γιατί στις αξίες βρίσκεται και η μόνη διέξοδος. Αυτές μόνο επιτρέπουν την απόδραση από ένα κόσμο ασφυκτικό και άδικο.

“Επιστημονικό σαμποτάζ”

Ο Βάις επινόησε το «Σπίτι» όταν τον έκαιγε ο τυφοειδής πυρετός στα στρατόπεδα συγκέντρωσης που έζησε. Εκεί, ανάμεσα στις παραισθήσεις του οραματίστηκε τις τεχνολογικές δυνατότητες που θα ανέτρεπαν την δύναμη της εξουσίας. Η αορατότητα του ήρωά του στηρίζεται στην αποσύνθεση και στην ανασύνθεση της ύλης. Ο Βάις πίστευε ότι η διασπορά της τεχνολογίας στην κοινωνία και ιδιαίτερα αυτής των ηλεκτρονικών επικοινωνιών μειώνει δραστικά την ισχύ της εξουσίας.

Είναι γνωστό το επίτευγμα των κρατουμένων στο Ματχάουζεν που κατάφεραν να κατασκευάσουν ένα ραδιοφωνικό δέκτη από υλικά που συγκέντρωσαν εκεί, με αποτέλεσμα να έχουν έτσι μια σοβαρή ψυχολογική διέξοδο. Η άποψη αυτή του Βάις για τις επικοινωνίες δοκιμάζεται απόλυτα σήμερα στο πεδίο της τρέχουσας ιστορίας με τον παρεμβατικό ρόλο των «κοινωνικών δικτύων».

Υπενθυμίζεται ότι για τον Βάις το μεγάλο ερώτημα ήταν αν η κοινωνία εν τέλει θα εξεγερθεί. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο που από πολλούς θεωρείται ένας από τους εισηγητές του «επιστημονικού σαμποτάζ» (λίγη ζάχαρη στο μπετόν το κάνει εύθρυπτο, λίγο αλάτι κάνει τα κράματα αλουμινίου ευπαθή στην οξείδωση) που τέθηκε σε εφαρμογή σε ευρεία κλίμα κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Το «Σπίτι» είναι το πρώτο ώριμο έργο του Βάις, καθώς με αυτό εδραιώνει εσωτερικά τις ιδέες που τον απασχολούν και το στιλ της μυθοπλασίας του.

Γιατί ξανά

Η επαφή μου με το έργο του Γιάν Βάις ήταν απρόσμενη και καταλυτική. Γοητεύτηκα τόσο έντονα από «Το σπίτι με τα χίλια πατώματα», που διάβασα στη γαλλόφωνη ελβετική του έκδοση (1970, Éditions Rencontre) ώστε αποφάσισα να το μεταφράσω στα ελληνικά, έτσι χωρίς εκδοτικό σχέδιο. Το βιβλίο, το ανακάλυψα σε μια σειρά δώδεκα αριστουργημάτων της επιστημονικής φαντασίας του προαναφερθέντος οίκου, στα τέλη της δεκαετίας του ’70 σε ένα ξενόγλωσσο βιβλιοπωλείο που βρισκόταν κάπου ψηλά στο Κολωνάκι και λεγόταν Rencontre. Η σειρά που διεύθυνε ένας Ζακ Μπερζιέ, ήταν καταπληκτική και όμορφη, με σκληρό ανάγλυφο εξώφυλλο. Περιελάμβανε Ιβάν Εφρέμοφ, Στάνισλαβ Λεμ, Τζακ Γουίλιαμσον, Όλαφ Στέπλεντον κ.ά.

«Το σπίτι με τα χίλια πατώματα» ήταν το τρίτο της σειράς που διάβασα και με συνεπήρε. Μέχρι τότε δεν είχα ξαναμεταφράσει. Στην πραγματικότητα ήταν ένα παιγνίδι, στο οποίο –κάποια στιγμή- μπήκε και ο πατέρας μου, ο οποίος είχε βγει στη σύνταξη και προσπαθούσε να διαχειριστεί τον χρόνο του. Έτσι, μου αγόρασε μια μικρή βουλγάρικη γραφομηχανή, την οποία τελικά χρησιμοποίησε ο ίδιος για να μου καθαρογράφει τα χειρόγραφα της μετάφρασης. Δακτυλογράφησε ολόκληρο το βιβλίο με τα δύο δάκτυλα… Του το χρωστάω, όπως άλλωστε και τόσα άλλα.

Με τη μετάφραση δακτυλογραφημένη, άρχισα να πηγαίνω στους εκδοτικούς οίκους, αλλά κανείς δεν αποφάσιζε να βγάλει το βιβλίο, γιατί οι πάντες είχαν στραφεί στο πολιτικό βιβλίο και η άνθιση εκδόσεων επιστημονικής φαντασίας είχε από καιρό μαραθεί. Κι αν δεν κάνω λάθος, ήταν ο Δήμος Μαυρομάτης στο υπόγειο τότε του Ηριδανού που μου πρότεινε στον επόμενο οίκο που θα πάω, να μην το δηλώσω ως έργο επιστημονικής φαντασίας, αλλά σαν λογοτεχνία του φανταστικού, διότι η επιστημονική φαντασία είχε φύγει από τη μόδα. Αποδείχθηκε σωστός.

Ο «Οδυσσέας» κυκλοφόρησε το βιβλίο το 1982, αλλά δεν το ξανάβγαλε γιατί οι εκδοτικές τάσεις ακολούθησαν άλλα μονοπάτια. Το βιβλίο όμως, όπως μου λέγανε στα στοκατζίδικα (2011), είχε γίνει cult και κυκλοφορούσε σε φωτοτυπίες. Δυστυχώς η κρίση ματαίωσε το σχέδιό μου να εκμοντερνίσω τη μετάφραση και να προχωρήσω σε μια επανέκδοσή του. Τότε ήταν που γράφτηκε αυτό το κείμενο με σκοπό να την συνοδέψει και να συστήσει τον άγνωστο στην Ελλάδα Γιαν Βάις…

Η βασική εργογραφία του Γιάν Βάις

1927: «Η καλύβα του θανάτου» (Barák Smrti), που περιλαμβάνει διηγήματα όπως «Ένας, ηλικίας ενός έτους» που αρχικά είχε τίτλο «Η εξομολόγηση ενός ανθρώπου» και «Ο Απόστολος» με αρχικό τίτλο «Ένα μήνυμα από τα αστέρια».

1927: «Ο καθρέφτης, που πέφτει πίσω» (Zrcadlo, které se opožďuje), το οποίο περιλαμβάνει και την πρόζα «Δύο όνειρα».

1927: «Το Φάντασμα του γέλιου» (Fantóm Smíchu).

1929: «Το σπίτι με τα χίλια πατώματα» (Dům o tisíci patrech)

1930: «Ένα τρελό σύνταγμα»

1931: «Σχολή Εγκλήματος» και ένα ερωτικό έργο «Τα τρία όνειρα της Kristina Bojarová».

1933: «Η σιωπή είναι χρυσός»

1937: «Ο υπναράς στο κρεβάτι του ζωδιακού κύκλου», ενώ τελειώνει το ανέκδοτο δράμα «Ο ποιητής και ο μποξέρ».

1941: «Ήρθε από τα βουνά» και «Μεταφορέας επίπλων».

1943: «Θαυματουργά χέρια».

1944: «Μικρές ιστορίες για την αγάπη και το μίσος».

1946: «Μια έκκληση βοήθειας».

1954: «Μικρές παλιές και νέες ιστορίες» και το διήγημα «Το σπασμένο βάζο»

1957: «Η χώρα των εγγονών» .

1960: «Δορυφόροι και Αστροναύτες».

1963: «Εικασία για το μέλλον» που περιλαμβάνει και το διήγημα «Καθοδηγούμενος από τα χέρια τους…».

Ανέκδοτα: «Τα κόκκινα σκαλιά», «Ο ηθοποιός που αποκοιμήθηκε», «Φθινόπωρο» κ.ά.

Μεταφράσεις: Έργα του Βάις έχουν μεταφραστεί σε 12 γλώσσες (γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά, πορτογαλικά, αγγλικά, δανέζικα, ρωσικά, σέρβικα, πολωνικά, ρουμανικά, ελληνικά, ιαπωνικά), ενώ διηγήματά του υπάρχουν σε όλες τις ανθολογίες επιστημονικής φαντασίας των χωρών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης.