Αρχή αποδόμησης οι πολλές ταχύτητες στην ΕΕ

Λίγο πριν εγκαταλείψει την εξουσία, ο Ολάντ είχε συναινέσει σε μία στροφή της πορείας του ευρωπαϊκού ενοποιητικού εγχειρήματος, που πιθανόν να έχει αποδομητικές επιπτώσεις. Στις 6 Μαρτίου 2017, στη σύνοδο των τεσσάρων μεγάλων της ΕΕ στις Βερσαλλίες δρομολογήθηκε η Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων. Η σχετική συζήτηση είναι παλιά. Πολλές ταχύτητες, άλλωστε, ήδη υπάρχουν. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η Ευρωζώνη και η ζώνη Σένγκεν. Στα δύο αυτά υποσύνολα συμμετέχουν μερικές από τις χώρες-μέλη και μάλιστα όχι οι ίδιες.

Θα μπορούσε, λοιπόν, κάποιος να συμπεράνει πως στις Βερσαλίες δεν έγινε τίποτα περισσότερο από την αναγνώριση αυτού που ήδη συμβαίνει. Το συμπέρασμα αυτό, ωστόσο, είναι παραπλανητικό. Η χρήση των ίδιων λεκτικών όρων κρύβει πολύ διαφορετικές προθέσεις και πραγματικότητες. Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή.

Μετά την ένταξη της Βρετανίας στην τότε ΕΟΚ το 1973, φάνηκε ότι ο παραδοσιακός ευρωσκεπτικισμός του Λονδίνου λειτουργούσε κατά κάποιον τρόπο σαν φρένο στην πρόθεση των άλλων κρατών-μελών να προχωρήσουν την ενοποιητική διαδικασία. Από τότε άρχισε η συζήτηση για διαφορετικές ταχύτητες. Ο τότε Γερμανός καγκελάριος Βίλι Μπραντ, μάλιστα, είχε το 1974 καταθέσει σχετική πρόταση. Με αυτό το πνεύμα θεσμοθετήθηκε αργότερα και η δυνατότητα των “ενισχυμένων συνεργασιών”. Η συνθήκη της Λισαβόνας προβλέπει ότι τουλάχιστον εννέα κράτη-μέλη μπορούν να προχωρούν σε βήματα περαιτέρω ενοποίησης.

Έτσι φθάσαμε στην Ευρωζώνη και στη ζώνη Σένγκεν για την ελεύθερη διακίνηση. Η λογική των “ενισχυμένων συνεργασιών”, ωστόσο, ήταν να ανοίξουν τον δρόμο για εμβάθυνση, με σκοπό να ακολουθήσουν και τα κράτη-μέλη που για διάφορους λόγους δεν συμμετείχαν αρχικά. Με άλλα λόγια, ο δεδηλωμένος στόχος ήταν, έστω και σε διαφορετικές φάσεις, να συμμετάσχουν στο υψηλότερο επίπεδο ενοποίησης όλα τα κράτη-μέλη, χωρίς να αλλοιώνονται οι αρχές της ισοτιμίας και της κοινοτικής αλληλεγγύης.

Ο θεσμοθετημένος διαχωρισμός

Η δρομολόγηση της Ευρώπης των πολλών ταχυτήτων που με πρωτοβουλία του Βερολίνου αποφάσισαν οι ηγέτες της Γερμανίας, της Γαλλίας, της Ιταλίας και της Ισπανίας στις Βερσαλίες ρητορικά δεν διαφέρει από τα παραπάνω. Στην πραγματικότητα, όμως, δρομολογείται ο θεσμοθετημένος διαχωρισμός της ΕΕ σε ευρωπαϊκό πυρήνα και σε ευρωπαϊκή περιφέρεια. Με άλλα λόγια, δρομολογείται η θεσμοθέτηση κρατών-μελών πρώτης και δεύτερης κατηγορίας, γεγονός που παραβιάζει κατάφωρα την ιδρυτική συνθήκη. Η ειρωνεία είναι ότι αυτό θεσμοθετήθηκε στην 60^η επέτειό της, την οποία εόρτασαν στις 25 Μαρτίου οι “27” στη Ρώμη.

Παλαιότερα, το ερώτημα που βρισκόταν στο κέντρο των συζητήσεων ήταν “περισσότερη ή λιγότερη Ευρώπη;”. Τυπικώς, το ερώτημα αυτό παραμένει στο τραπέζι. Το πραγματικό ερώτημα, όμως, είναι εάν η σημερινή μεταλλαγμένη Ευρώπη είναι ή όχι βιώσιμη. Αν και στο θεσμικό επίπεδο λίγα έχουν αλλάξει, είναι κοινός τόπος πως η ΕΕ της ισοτιμίας των κρατών-μελών και της κοινοτικής αλληλεγγύης αποτελεί παρελθόν.

Η απόφαση για την Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων και ειδικότερα για δημιουργία ευρωπαϊκού αμυντικού πυλώνα με αποφασιστική συμμετοχή της άλλοτε στρατιωτικά αδύναμης Γερμανίας, είναι η απάντηση του Βερολίνου στην υπαρξιακή κρίση της ΕΕ. Είναι ενδεικτικό ότι το 52% των Γερμανών οικονομολόγων έχει ταχθεί υπέρ της Ευρώπης των δύο ταχυτήτων, δηλαδή του διαχωρισμού σε πυρήνα και περιφέρεια.

Το Βερολίνο είχε ερωτοτροπήσει και στο παρελθόν με την καθιέρωση της Ευρώπης των δύο ταχυτήτων. Το 1994, οι Σόιμπλε και Λάμερς είχαν καταθέσει πρόταση για διαχωρισμό της ΕΕ σε πυρήνα και περιφέρεια, αλλά είχαν προσκρούσει σε αντιδράσεις. Τότε, άλλωστε, η ΕΕ δεν ήταν αυτή που είναι σήμερα. Η υπαρξιακή κρίση της ΕΕ μετέτρεψε ένα μάλλον ακραίο σενάριο σε κυρίαρχη επιλογή. Δεν ήταν μόνο το Βερολίνο που έβλεπε την καθιέρωση ουσιαστικά δύο ταχυτήτων σαν διέξοδο. Το 2015 ο Ολάντ είχε μιλήσει για «εμπροσθοφυλακή». Στο ίδιο μήκος κύματος και ο τότε υπουργός του Μακρόν, που σήμερα βρίσκεται στο τιμόνι της Γαλλίας.

Ο μύθος “μόνο προς τα εμπρός”

Πατώντας σ’ αυτό το έδαφος, η Μέρκελ ενορχήστρωσε την απόφαση των τεσσάρων στις Βερσαλίες και στη συνέχεια την επικύρωση από τη σύνοδο κορυφής της Ρώμης. Ο πρόεδρος της Κομισιόν, αν και φεντεραλιστής, υποχρεώθηκε να παίξει το γερμανικό παιχνίδι με τη Λευκή Βίβλο. Συμπεριέλαβε στα σενάρια για το μέλλον της ΕΕ και το σενάριο των πολλών ταχυτήτων. Η προαναγγελία είχε γίνει από την ίδια τη Μέρκελ στην προηγηθείσα σύνοδο της Μάλτας, χωρίς να προκαλέσει έντονες αντιδράσεις.

Μέχρι πρότινος, το κυρίαρχο δόγμα ήταν ότι το ευρωπαϊκό ενοποιητικό εγχείρημα βαδίζει μόνο προς τα εμπρός και στο επίπεδο της διεύρυνσης και στο επίπεδο της εμβάθυνσης. Το Brexit διέψευσε το πρώτο και οι πολλές ταχύτητες το δεύτερο. Τυπικά, όποιο κράτος-μέλος θέλει και μπορεί θα συμμετέχει σε περαιτέρω βήματα ενοποίησης.

Οι πρώτοι τομείς στους οποίους αναμένεται να γίνουν τέτοια βήματα είναι η άμυνα και η ασφάλεια. Συζητείται ο δημοσιονομικός τομέας, αλλά εκεί υπάρχουν σοβαρές διαφωνίες. Συζητείται, επίσης, το μεταναστευτικό. Στην πραγματικότητα, όμως, στο όνομα της ευελιξίας-χαλαρότητας θεσμοθετείται η ανισότητα:

• Πρώτον, ο υπό την ηγεσία της Γερμανίας ευρωπαϊκός πυρήνας θα δημιουργεί τετελεσμένα σύμφωνα με τα συμφέροντά του. Τα μικρότερα κράτη-μέλη της περιφέρειας θα πρέπει ή να τα αποδέχονται ή να περιθωριοποιούνται. Με άλλα λόγια, στο όνομα της αρχής “άμα θέλεις και μπορείς ακολούθησε”, οι “μικροί” θα χάσουν το θεσμικό όπλο του βέτο και κατ’ επέκτασιν την όποια δυνατότητα παρέμβασης και επιρροής τους έχει απομείνει.
• Δεύτερον, ο υπό την ηγεσία της Γερμανίας ευρωπαϊκός πυρήνας θα αποδεσμευθεί με μικρά πηδηματάκια από τις όποιες θεσμικές υποχρεώσεις στήριξης των μικρότερων και των πιο αδύναμων κρατών-μελών. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι θα χαθεί και ό,τι έχει απομείνει από την περιβόητη κοινοτική αλληλεγγύη.

Αλά καρτ συμμετοχή

Από την περαιτέρω μετάλλαξη της ΕΕ, η Ελλάδα έχει να χάσει περισσότερα από τα υπόλοιπα μικρομεσαία κράτη-μέλη. Όχι μόνο λόγω του εγκλωβισμού της στη μνημονιακή παγίδα. Επίσης λόγω και του προβλήματος εθνικής ασφαλείας που αντιμετωπίζει λόγω της όξυνσης του τουρκικού επεκτατισμού. Ο Τσίπρας, όμως, είχε βρει ενδιαφέρουσα -υπό όρους- την απόφαση των Βερσαλλιών και συνυπέγραψε στη Ρώμη. Στην πραγματικότητα, επέλεξε να πάει με τα νερά των ισχυρών μήπως και τον διευκολύνουν στο μέτωπο της ελάφρυνσης του χρέους. Το αποτέλεσμα το είδαμε και το βλέπουμε.

Γενικότερα, η υποχώρηση σε βαθμό εξαφάνισης του κοινοτικού πνεύματος, η επικράτηση της αλακάρτ συμμετοχής στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα και ο εκφυλισμός της κοινοτικής αλληλεγγύης σε κέλυφος δεν πρόκειται να αμβλύνουν την υπαρξιακή κρίση της ΕΕ. Παρά την αντίθεση κυρίαρχη ρητορική, αναμένεται να οξύνουν τις εσωτερικές αντιθέσεις και να τροφοδοτήσουν την ήδη ισχυρή τάση παλινδρόμησης και περιχαράκωσης των ευρωπαϊκών λαών στα εθνικά κράτη. Το βλέπουμε ήδη έντονα στην Ανατολική Ευρώπη, λόγω των εκεί συνθηκών.

Εάν δεν προκύψει κάποιο γεγονός-τομή, που προς το παρόν δεν φαίνεται στον ορίζοντα, το πιθανότερο είναι ότι το ευρωπαϊκό οικοδόμημα θα εισέλθει σε μία περίοδο αργόσυρτης αποδόμησης. Το ενδεχόμενο άμεσης διάλυσης μάλλον αποκλείεται, δεδομένου ότι τα επενδεδυμένα συμφέροντα είναι πολύ μεγάλα για να επιτρέψει το ευρωιερατείο μία τέτοια εξέλιξη.