Ο ιός, ο φόβος και η μαγική σκέψη – Οι πρωτόγονες ψυχικές άμυνες

Όταν εμφανιστεί μία επιδημία, που απειλεί εμάς και τους αγαπημένους μας, κινητοποιούνται πρωτόγονες ψυχικές άμυνες, για να αντιμετωπίσουν το άγχος που προκαλείται από τον επικείμενο κίνδυνο. Αρχικά διαψεύδουμε το πρόβλημα, αδιαφορούμε, σκεφτόμαστε ότι το ζήτημα δεν μας αφορά, βρίσκεται μακριά (ο ιός είναι στην Κίνα) ακόμα και το σβήνουμε από το μυαλό μας. Παράλληλα κωφεύουμε στις προβλέψεις των ειδικών και του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας ότι η μόλυνση θα μεταδοθεί παντού, αν δεν ληφθούν αυστηρά μέτρα περιορισμού του ιού.

Στη συνέχεια αρχίζουμε να έχουμε περίεργες σκέψεις ότι τα πράγματα συμβαίνουν με έναν μαγικό ή και κακόβουλο τρόπο και αυτό μας οδηγεί σε προλήψεις και προκαταλήψεις. Αρχικά στιγματίσαμε τους Κινέζους για το κακό που “δημιούργησαν” ή τους λάθος χειρισμούς τους, οι οποίοι ευνόησαν την εξάπλωση της νόσου. Ορισμένα fake news υποστήριξαν ότι ο κορονοϊός προήλθε από ένα γαλλο-κινέζικο εργαστήριο, το οποίο βρίσκεται στην Γουάν. Επίσης, Κινέζοι πολίτες που βρέθηκαν εκτός Κίνας έγιναν στόχος ρατσιστικών επιθέσεων σαν να ήταν απεσταλμένοι του θανάτου.

Όταν ο ιός έφτασε στην Ευρώπη, αρχίσαμε να στιγματίζουμε τα πρόσωπα που μολύνθηκαν, ακόμα και όσους φορούσαν μάσκα. Ο ψυχισμός μας μολύνθηκε από το φόβο, ο οποίος άρχισε να γίνεται ανεξέλεγκτος, μεταβλήθηκε σε πανικό και κάποιες φορές έγινε φόβος θανάτου. Όταν κάποιος βήχει, νιώθουμε σαν να μας πυροβολεί και τον αντιμετωπίζουμε ανάλογα τουλάχιστον στην φαντασία μας.

Αυτή η συμπεριφορά είναι αποτέλεσμα της διχοτόμησης που προκαλεί ο ψυχισμός –μέσα από στρεβλώσεις της κρίσης– ανάμεσα στο “καλό” και το “κακό”. Στο “καλό” εντάσσουμε τον εαυτό, και στο “κακό” τοποθετούμε όσους θεωρούμε ότι ενδέχεται να μας “μολύνουν”. Τώρα το κακό είναι ο κορονοϊός και οι φορείς του. Αυτή η μανιχαϊστική οπτική του κόσμου (καλό-κακό) προσφέρει μια σιγουριά στον ψυχισμό. Έτσι, σύμφωνα με αυτήν θεωρώ ότι η δική μου ομάδα είναι καλύτερη από εκείνη των άλλων, που γίνονται επικίνδυνοι, διώκτες μας. Ψάχνουμε να βρούμε έναν αποδιοπομπαίο τράγο, έναν κοινό εχθρό, που θα ενώσει όλη την ομάδα μας για να του αντιταχθεί.

Η μαγική σκέψη

Όσο υπάρχει ανεπαρκής πληροφόρηση για την μολυσματική νόσο και τις ιδιότητες της, η μαγική σκέψη (κατάλοιπο της παιδικής μαγικής σκέψης, που έχει ως σύντροφο την παιδική παντοδυναμία, την οποία επιστρατεύουν τα παιδιά για να αντιμετωπίσουν την αδυναμία τους) θα επιστρατεύσει τεχνάσματα, για να προστατεύσει τον ευάλωτο εαυτό μας.

Προσφεύγουμε σε ορισμένα μαγικά αντικείμενα, τα οποία θεωρούμε ότι θα μας προφυλάξουν και θα δράσουν ως μια πανοπλία. Π.χ. κάποιοι θα ισχυριστούν ότι πρέπει να βάλουμε κάποια ειδική κρέμα στο δέρμα μας, άλλοι να ραντιστούμε ή να επαλειφτούμε με αγιασμό, ενώ άλλοι θα φορέσουν φυλαχτά και ειδικές προστατευτικες μάσκες ή θα αποφεύγουν ορισμένες κατηγορίες ανθρώπων. Τέτοιες αποτροπαϊκές συμπεριφορές –συμπεριφορές που κρατάνε μακρυά το κακό– προσφέρουν στον άνθρωπο μια φανταστική ψυχική ασφάλεια, που του επιτρέπει να διαχειριστεί την απειλή, η οποία προέρχεται από παράγοντες που αδυνατεί να αντιληφθεί και περισσότερο να ελέγξει.

Για να μην ζει ο άνθρωπος μέσα στην αγωνία για το τι πρόκειται να του συμβεί, έχει ανάγκη να προσδώσει νόημα σε ό,τι συμβαίνει τόσο στον εσωτερικό του κόσμο όσο και στο περιβάλλον του. Όταν προκύψει μια φυσική καταστροφή ή μια επιδημία, ο άνθρωπος συχνά αδυνατεί να εξηγήσει τα ολέθρια αποτελέσματα, που εξελίσσονται εν άγνοια του και νιώθει χαμένος, τρομοκρατημένος. Τότε στρέφεται προς την επιστήμη αλλά κι αυτή συχνά αδυνατεί να προβλέψει και να εξηγήσει με ακρίβεια όσα συμβαίνουν ή όσα πρόκειται να συμβούν.

Επίσης οι άνθρωποι ανάλογα με το σύστημα πίστης τους μπορεί να στραφούν προς τον Θεό και να δώσουν νόημα στο καταστροφικό φαινόμενο και τις πληγές που ανοίγει ως μία τιμωρία για τις αμαρτίες των ανθρώπων, ή να καταφύγουν σε συνωμοτικές θεωρίες που θα γεμίζουν τα κενά στην κατανόηση όσων συμβαίνουν. Ο ψυχισμός του ανθρώπου δεν αντέχει να μην μπορεί να εξηγήσει όσα εκτυλίσσονται γύρω του, δεν ανέχεται το κενό. Είναι προτιμότερο να αντιληφθεί κάτι δύσκολο ή απειλητικό, αναπτύσσοντας μια τρελή ιδέα, παρά να υπάρχει άγνοια. Για την ψυχική του ασφάλεια έχει ανάγκη ακόμα και μια λανθασμένη ιδέα από το καμία ιδέα, κανένα νόημα.

Ο ιός δεν είναι μία απλή ίωση

Ο κορονοϊός δεν είναι μία απλή ίωση, αλλά μία αινιγματική σοβαρή πνευμονική νόσος, για την οποία αγνοούμε πολλά πράγματα. Η άγνοια γύρω από το θέμα μάς ωθεί να σχηματίσουμε απόψεις επιλέγοντας κάποια στοιχεία που σχετίζονται με δικές μας προκαταλήψεις. Η ψυχική απεικόνιση λοιπόν του ιού covid-19 θα σχετίζεται με την γενικότερη οργάνωση και την λειτουργία του ψυχισμού μας, με τις ασυνείδητες ιδέες που μας φοβίζουν. Και έτσι ίσως παραμορφώσουμε ή και καταργήσουμε ορισμένες πληροφορίες που προέρχονται από την εξωτερική πραγματικότητα, για να ταιριάζουν με την γενικότερη σκέψη μου.

Αυτή η απεικόνιση είναι ένας τρόπος για να ενσωματώσουμε στον ψυχισμό αυτό που συμβαίνει και βρίσκεται έξω από τον ψυχισμό μας, αλλά αφού πρώτα το έχουμε προσαρμόσει στην προσωπική μας σκέψη. Όσο η σοβαρότητα της επιδημίας αυξάνει και οδηγεί σε περιορισμό της προσωπικής ελευθερίας και των διαπροσωπικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων, τόσο περισσότερο οι συνωμοτικές ιστορίες και τα fake news μεγαλώνουν.
Όταν οι άνθρωποι κλειστούν στο σπίτι τους, από τη μια μεριά νιώθουν ότι έτσι προστατεύονται, αλλά από την άλλη μεριά θεωρούν ότι οι κυβερνώντες απέτυχαν στο έργο τους.

Χρειάζεται στιβαρή ηγεσία για να πείσει τον πολίτη ότι είναι επιβεβλημένη λύση ο αυτοπεριορισμός, αλλά και η διακοπή των υφιστάμενων δεσμών με το περιβάλλον. Αυτή η στιβαρή ηγεσία είναι ιδιαίτερα απαραίτητη, όταν λαμβάνονται πολύ αυστηρά μέτρα και οι άνθρωποι πλημμυρίζουν άγχος και απελπισία. Είναι όπως τα μικρά παιδιά που, αν τα κλείσεις σε έναν μικρό χώρο, απαιτείται η πλαισίωση και η στήριξη των γονιών τους για να μπορέσουν να παραμείνουν εκεί ήρεμα.

Αν δεν υπάρξουν τέτοιοι ηγέτες οι θεωρίες συνωμοσίας και η παραπληροφόρηση θα ενισχύονται, όπως και οι αυτο-καταστροφικές και έτερο-καταστροφικές συμπεριφορές. Όπως έλεγε ο Πασκάλ στο έργο του “Οι σκέψεις”, όλα τα κακά στον άνθρωπο προέρχονται από το γεγονός ότι «δεν μπορεί να μείνει μόνος του σε τέσσερις τοίχους». Όταν έχεις την ικανότητα να μείνεις μόνος, τότε μπορείς να σκεφτείς ανεπηρέαστος για σένα και όσα συμβαίνουν στον κόσμο και να αποφασίσεις τη θέση που θες να έχεις μέσα μέσα σε αυτόν.

Να γίνει όνειρο το “μαζί”

Δηλαδή, για να σωθεί κάποιος από έναν μεγάλο κίνδυνο, θα πρέπει να έχει την ικανότητα να αυτοπεριοριστεί και να κόψει κάθε δεσμό με το περιβάλλον. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η στάση των Αποστόλων μετά τον θάνατο του Ιησού, οι οποίοι είχαν κρυφτεί «δια τον φόβον των Ιουδαίων». Βασικά απομονώθηκαν, για να κρυφτούν από τον κακό τους εαυτό, γιατί είχαν ενοχές που εγκατέλειψαν, που πρόδωσαν τον δάσκαλό τους κι έμειναν χωρίς σκοπό.

Και χρειάστηκε ένας ηγέτης για να τους πλαισιώσει ώστε να ξαναβρούν την πίστη στον εαυτό τους και τους άλλους. Σε εμάς που αυτο-περιοριζόμαστε απέναντι στον κίνδυνο που μας απειλεί από έξω (κορονοϊός) και διακινεί μέσα μας πρωτόγονες αγωνίες και πένθη που δεν καταναλώθηκαν, δεν έχουμε παρά να στηριχτούμε στις δυνάμεις της ζωής που έχουμε μέσα μας.

Να στηριχτούμε στην προστατευτική αγκαλιά αυτών που υπήρξαν καλοί και τρυφεροί μαζί μας και σε όσους δίνουν τώρα τα χέρια για να φτιάξουν έναν αλλιώτικο κόσμο. Να γίνει όνειρο το μαζί θα πορευτούμε για το καλό όλων μας, σε αντιπαράθεση με την σύγχυση του lifestyle, το οποίο ακόμα και τώρα, σε αυτές τις δύσκολες ώρες τρέχει στις εξοχές, στις παραλίες με την πεποίθηση ότι όλα είναι “υπό έλεγχο”.