Η απάντηση Πούτιν στη δημογραφική κρίση της Ρωσίας

Σειρά μέτρων ανακοίνωσε πρόσφατα ο Ρώσος πρόεδρος Βλάντιμιρ Πούτιν, για να αντιμετωπίσει η χώρα του το σοβαρό δημογραφικό της πρόβλημα. Περιέγραψε ένα σύστημα κυβερνητικών μέτρων για την ενίσχυση οικογενειών με παιδιά, περιλαμβανομένης και μίας πίστωσης 450.000 ρουβλίων (7.350 δολαρίων) για την υποστήριξη τρίτεκνων οικογενειών, λέγοντας «ξέρω ότι αυτό δεν είναι επαρκές. Πρέπει να ανεβάσουμε το βιοτικό επίπεδο ως σύνολο, να πετύχουμε αύξηση στους μισθούς και στα πραγματικά εισοδήματα των ανθρώπων».

Η ρωσική δημογραφική κρίση είναι πολύ σοβαρή και έχει τις ρίζες της στην εισαγωγή, και μάλιστα με πολύ απότομο, βίαιο τρόπο, των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής και διανομής και της συνοδεύουσας αυτές τις σχέσεις κουλτούρας, μετά την κατάρρευση του “υπαρκτού σοσιαλισμού” κατά την περίοδο 1989–93 (ή το 1991 αν προτιμάτε να την ορίσετε με τη στιγμή της διάλυσης της ΕΣΣΔ). Τώρα, η δημογραφική κρίση της δεκαετίας του 1990 συμβάλλει στην πρόκληση μιας καινούριας, καθώς φτάνουν σε ηλικία αναπαραγωγής τα παιδιά που γεννήθηκαν επί της περιόδου Γέλτσιν και είναι πολύ λιγότερα από όσα θα έπρεπε.

Εξαιτίας και αυτού του παράγοντα αλλά και της οικονομικής ανασφάλειας, το 2019 άρχισε πάλι να πέφτει το ποσοστό των γεννήσεων ανά γυναίκα και να μειώνεται ο συνολικός πληθυσμός της Ρωσίας, ενώ τα μακροχρόνια σενάρια είναι φοβερά. Στην καλύτερη περίπτωση προβλέπουν σταθεροποίηση του πληθυσμού σε λίγο καλύτερα από τα σημερινά επίπεδα, στη χειρότερη δημογραφική κατάρρευση.

Να σημειωθεί ότι όλες σχεδόν οι “μετακομμουνιστικές” χώρες της ανατολικής Ευρώπης αντιμετωπίζουν μεγάλες δημογραφικές κρίσεις, που προσλαμβάνουν ενίοτε και τραγικές διαστάσεις, όπως π.χ. στη Λεττονία, την Ουκρανία, τη Μολδαβία, τη Ρουμανία ή τη Βουλγαρία, όπου σημειώνεται μια πτώση εκατομμυρίων του πληθυσμού τους και μάλιστα του ενεργού πληθυσμού τους. Ορισμένα διεθνή ΜΜΕ μιλάνε για “εξαφανιζόμενα έθνη”.

Τα μέτρα που ανακοίνωσε ο Ρώσος πρόεδρος αποσκοπούν να κάνουν υλικά καλύτερη τη θέση των μελλοντικών γονέων, με την χορήγηση χρηματικής βοήθειας και τη διαγραφή ενυπόθηκων στεγαστικών χρεών να φτάνει το ένα εκατομμύριο ρούβλια (15.000 ευρώ) για νέους γονείς. Το ποσό αυτό είναι το 50% της τιμής ενός τυπικού διαμερίσματος ή σπιτιού στην επαρχιακή Ρωσία. Έως τώρα, τα οφέλη αφορούσαν μόνο οικογένειες με δύο ή περισσότερα παιδιά.

Πότε σημειώθηκε η υψηλότερη υπογεννητικότητα

Τα μέτρα που ανακοίνωσε φέτος ο Πούτιν εντάσσονται σε ένα πρόγραμμα που αποσκοπεί να αυξήσει μέσα σε τέσσερα χρόνια τον μέσο αριθμό γεννήσεων ανά γυναίκα στη Ρωσία, από κάτω του 1,5 σήμερα σε 1,7. Ήδη πέρυσι είχαν ανακοινωθεί μεγάλες φοροαπαλλαγές για οικογένειες με δύο και πλέον παιδιά, αλλά δεν στάθηκαν επαρκείς για να ανακόψουν την μείωση γεννήσεων ανά γυναίκα το 2019. Θα δοθεί επίσης υλική βοήθεια για παιδιά ηλικίας από τριών έως επτά ετών από οικογένειες χαμηλού εισοδήματος, όπως και δωρεάν σχολικά γεύματα για τα πρώτα τέσσερα χρόνια στο σχολείο.

Η Ρωσία έχει σήμερα ένα ποσοστό γεννήσεων 1,48 ανά γυναίκα, με τον μέσο όρο της ΕΕ 1,59, αλλά αρκετές χώρες της ΕΕ όπως η Ισπανία, η Ιταλία, η Μάλτα και η Ελλάδα είναι κάτω από το 1,48 της Ρωσίας. Όπως προαναφέραμε, η Ρωσία δέχθηκε ισχυρότατο δημογραφικό πλήγμα στη δεκαετία του 1990, με την απότομη εισαγωγή των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής και διανομής και τις διάφορες “θεραπείες–σοκ” για την εισαγωγή της “οικονομίας της αγοράς”. Ο δείκτης αναπαραγωγής έπεσε τότε στο 1,16, δηλαδή λιγότερο και από ό,τι στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου! Στα χρόνια του Γέλτσιν, το προσδόκιμο ζωής του άρρενος πληθυσμού της Ρωσίας έπεσε κατά ένα έτος για κάθε έτος “οικονομικών μεταρρυθμίσεων”.

Κάποια αντιστροφή της κατάστασης σημειώθηκε τα τελευταία χρόνια με τον πληθυσμό της Ρωσίας να φτάνει τώρα τα 147 εκατομμύρια, παρόλα αυτά όμως ο Ρώσος ηγέτης έκανε λόγο για μια “πολύ δύσκολη δημογραφική περίοδο”, καθώς φτάνουν τώρα σε ηλικία που γίνονται γονείς τα παιδιά της δεκαετίας του 1990, πολύ λιγότερα του φυσιολογικού, και τόνισε: «Η μοίρα της Ρωσίας και το ιστορικό της μέλλον εξαρτάται από το πόσοι είμαστε». Τα πρώτα υλικά ωφελήματα άρχισαν να δίνονται στη Ρωσία το 2007 σε οικογένειες που αποκτούσαν δύο ή περισσότερα παιδιά, με αποτέλεσμα να υπάρξει αύξηση των γεννήσεων. Η οικονομική κρίση όμως οδήγησε σε εκ νέου πτώση τους όμως μετά το 2017. Η οικονομική αβεβαιότητα απέτρεψε και τις γεννήσεις πρώτου παιδιού.

Η οικονομική ανασφάλεια περιορίζει τη διάθεση…

Σύμφωνα με τα στοιχεία που ανακοίνωσε η κρατική στατιστική υπηρεσίας Ροσστάτ τον περασμένο Δεκέμβρη, τους πρώτους 10 μήνες του 2019 σημειώθηκε μείωση του ρωσικού πληθυσμού κατά 259.600 άτομα, μια μείωση τριπλάσια από το 2018, και που είναι η τρίτη συνεχόμενη χρονιά πτώσης του πληθυσμού. Ο πληθυσμός της Ρωσίας μειώθηκε κατά 19.000 το 2017 και σχεδόν κατά 100.000 το 2018.

Η καταστροφική αρνητική δημογραφία της δεκαετίας του 1990, άρχισε να αναστρέφεται το 2009, μια αναστροφή που μοιάζει να τερματίζεται με τα τωρινά νούμερα. Η αρνητική δημογραφία συνδέεται όμως επίσης και με τα παιδιά της περιόδου δημογραφικής ανόδου μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο που φτάνουν τώρα σε ηλικία αποβιώσεως, αυξάνοντας τον αριθμό των θανάτων.

Παράλληλα με την οικονομική ενίσχυση των οικογενειών που κάνουν παιδιά, η κυβέρνηση έχει ένα πρόγραμμα που αποβλέπει στη μετανάστευση στη Ρωσία 10 εκατομμυρίων ρωσόφωνων έως το 2025. Οι ρωσόφωνοι είναι άτομα ρωσικής, ουκρανικής ή λευκορωσικής καταγωγής, που έμειναν εκτός Ρωσίας λόγω του τρόπου διάλυσης της ΕΣΣΔ, με δεδομένο ότι δεν υπήρχε, όπως και στη Γιουγκοσλαβία, απόλυτη αντιστοίχηση εθνότητας και Δημοκρατίας. Για παράδειγμα, η ανατολική Ουκρανία και η Κριμαία κατοικούντο από συμπαγείς ρωσικές πλειοψηφίες, ενώ το ίδιο συνέβαινε και με όλο το βόρειο Καζακστάν. Δεν υπάρχουν πάντως προς το παρόν ενδείξεις για την αποτελεσματικότητα αυτού του προγράμματος.

Δεν λείπουν και ορισμένοι επιστήμονες που χρησιμοποιούν κάπως δραματικούς τόνους για να περιγράψουν τη ρωσική κρίση, όπως ο οικονομολόγος Αλεξέι Ουλιάνωφ, μέλος του συμβουλευτικού κυβερνητικού πάνελ για τη δημογραφία και την οικογένεια, που ισχυρίζεται ότι η Ρωσία είναι στα “πρόθυρα της εξαφάνισης”, προσθέτοντας στην επίδραση των καταστροφικών οικονομικών μεταρρυθμίσεων του 1990 τις εκτρώσεις, την κατανάλωση οινοπνεύματος και το κάπνισμα, ζητώντας μέτρα άμεσου ή έμμεσου περιορισμού και των τριων.

Η πείρα όμως έχει δείξει ότι, αν και οικείες σε μια χώρα με την ιστορία της Ρωσίας, οι αυταρχικές μέθοδοι δεν είναι πάντα κατάλληλες για την αντιμετώπιση βαθύτερων προβλημάτων. Οι άνθρωποι πρέπει να θέλουν να κάνουν παιδιά, δεν μπορούν να κρατάνε παιδιά με το ζόρι κι αν το κάνουν, γεννάνε στο τέλος δυστυχισμένα παιδιά, που γίνονται αντικοινωνικοί άνθρωποι. Χώρια το ότι, δυσκολεύοντας τις νόμιμες εκτρώσεις, ένα κράτος διευκολύνει τις παράνομες, με όλες τις επιπτώσεις στην υγεία των παιδιών και την υγεία και αναπαραγωγική ικανότητα των μανάδων. Όσο για την προσπάθεια καταπολέμησης του αλκοολισμού, η ρωσική ιστορία μοιάζει με “νεκροταφείο” αποτυχημένων απαγορευτικών μεθόδων.

Πάντως, μια από τις μεγαλύτερες επιτυχίες των κυβερνήσεων του προέδρου Πούτιν ήταν η μείωση κατά 43% του αλκοολισμού στη Ρωσία μεταξύ 2003 και 2016, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, που αποδίδει αυτό το αποτέλεσμα στις κυβερνητικές πολιτικές που ασκήθηκαν μετά το 2000. Ο αλκοολισμός υπήρξε πάντα ένα από τα μεγαλύτερα και δυσκολότερα αντιμετωπίσιμα προβλήματα της Ρωσίας. Όπως κάποτε σημείωσε ο Άντον Τσέχωφ, και στο πιο απομακρυσμένο και παγωμένο σημείο της Σιβηρίας και αν πας, μπορεί να μη βρεις τίποτα άλλο, βότκα όμως θα βρεις παντού!

“Μαύρα” σενάρια για το μέλλον

Στα τέλη Δεκεμβρίου του 2019, η Ροσστάτ έδωσε στη δημοσιότητα τρεις δυνατές δημογραφικές προγνώσεις για την περίοδο μέχρι το 2036. Κατά την αισιόδοξη πρόβλεψη, με βελτίωση του ποσοστού γεννήσεων, αύξηση του προσδόκιμου ζωής και της μετανάστευσης προς τη Ρωσία, ο πληθυσμός της χώρας θα φτάσει τα 150,13 εκατομμύρια. Ένα πιο συντηρητικό σενάριο προβλέπει μείωση του πληθυσμού στα 143 εκατομμύρια. Το απαισιόδοξο σενάριο κάνει λόγο για 134,28 εκατομμύρια το 2036.

Χειρότερα είναι τα σενάρια για τη Ρωσία που έχει καταρτίσει ο ΟΗΕ. Σύμφωνα με αυτά, στην αισιόδοξη περίπτωση, ο πληθυσμός της θα φτάσει τα 147,3 εκατομμύρια το 2050, στη συντηρητική περίπτωση τα 135,8 και στην απαισιόδοξη τα 124,6. Αν το τελευταίο σενάριο επαληθευθεί και εγκατασταθεί για τα καλά η πιο αρνητική δημογραφική δυναμική, τότε η Ρωσία θα διαθέτει μόνο 83,7 εκατομμύρια κατοίκους το 2100 κατά τον διεθνή οργανισμό.

Όπως ήδη σημειώσαμε, το δημογραφικό πρόβλημα της “μετακομμουνιστικής” Ρωσίας δεν είναι μεμονωμένο, αφορά όλη την Ανατολική Ευρώπη, που υφίσταται το συνδυασμένο αποτέλεσμα της πτώσης των δημογραφικών δεικτών και της μαζικής μετανάστευσης (νέων και ενεργών πολιτών) στη δυτική Ευρώπη (“Υπαρκτός καπιταλισμός”: Δημογραφική κατάρρευση στην Ανατολική Ευρώπη).

Σε χώρες όπως η Βουλγαρία, η Ρουμανία, η Μολδαβία, η Ουκρανία, η Λεττονία ο πληθυσμός (και δη ο ενεργός) έχει μειωθεί κατά εκατομμύρια. Όπως και στη Ρωσία, οι ρίζες του προβλήματος έχουν να κάνουν με τη “μετάβαση” που εγκαινιάστηκε το 1989. Ο Ούγγρος πρόεδρος Βίκτωρ Όρμπαν ανακοίνωσε πρόσφατα προγράμματα δωρεάν θεραπείας για προβλήματα γονιμότητας και φοροαπαλλαγές για μητέρες με τρία ή περισσότερα παιδιά, για να ανακόψει την αρνητική δημογραφική εξέλιξη. Κάτι, οπωσδήποτε, είναι αυτά τα μέτρα, μόνο όμως μια μείζων ανάταξη της κοινωνικο-οικονομικής κατάστασης και μια αλλαγή υποδείγματος στην ανατολή της ηπείρου μας, αν όχι σε ολόκληρη, μοιάζει να μπορεί να αποκαταστήσει τη δημογραφική ευρωστία.