Οι συνέπειες της πανδημίας στον ψυχισμό και στις νοοτροπίες

Δυο κοριτσάκια ηλικίας 2-3 ετών παίζουν στον εθνικό κήπο. Κλωτσούν μια μπάλα. Στέκονται σε αρκετά μακρινή απόσταση μεταξύ τους. Ίσως για να εξυπηρετηθεί το παιχνίδι που απαιτεί αποστάσεις, ίσως γιατί έχουν ήδη αρχίσει να φαίνονται οι συνέπειες της εμφάνισης του κορονοϊού στις διαπροσωπικές σχέσεις των ανθρώπων και ιδίως των παιδιών.

Δεν έχει ακόμα ξεκινήσει η απαγόρευση της κυκλοφορίας, παρ’ όλα αυτά η καμπάνια “Μένουμε σπίτι” έχει ήδη αρχίσει να πιάνει τόπο. Την ίδια ώρα ένα αγοράκι μόνο του, συνοδευόμενο από τη μητέρα του, βλέπει την μπάλα και εκφράζει την πρόθεσή του να την πάρει και αυτό στα πόδια του για να την κλωτσήσει. Η μαμά το συνετίζει και το απομακρύνει παρά τις διαμαρτυρίες του, λέγοντας: «Πρέπει να είμαστε μόνοι μας!»

Ο κορονοϊός εγκαταστάθηκε στη ζωή μας και έφερε μαζί του νέες “καινοτόμες” ιδέες ύπαρξης και διαβίωσης. Έφερε μαζί την καραντίνα, την απαγόρευση (διαφόρων πραγμάτων) και κυρίως της κυκλοφορίας, το social distancing, τον κοινωνικό απομονωτισμό ως λύσεις και πρακτικές που κάνουν “καλό στην υγεία”. Και βεβαίως η υγεία είναι πάνω από όλα! Το ύψιστο αγαθό! Και ως τέτοιο πρέπει να κάνουμε τα πάντα για να το διαφυλάξουμε.

Προφανώς, θεωρούμε υποχρέωσή μας να διευκρινίσουμε πως συμφωνούμε με την αναγκαιότητα της λήψης υγειονομικών μέτρων σε περιπτώσεις που διακυβεύεται η δημόσια υγεία. Όμως, πού ξεκινά αυτή η αναγκαιότητα και πού τελειώνει; Πώς ακριβώς διαχωρίζονται τα μέτρα υγειονομικής προστασίας από την ιδεολογική –και ενδεχομένως κοινωνιοπολιτική– αξιοποίησή τους; Υπάρχει χώρος σε αυτές τις συνθήκες για τη διατήρηση της κριτικής σκέψης;

Ποια η σχέση της κριτικής σκέψης με την κοινή λογική του τρομοκρατημένου και φοβισμένου ατόμου; Τελικά πόσο λεπτή είναι η διαχωριστική γραμμή μεταξύ του λογικού και του παράλογου; Πόσο προσχηματικό είναι το ενδιαφέρον για την ψυχική υγεία των έγκλειστων πολιτών και πόσο στρεβλή είναι η προσπάθεια των διάφορων “ειδικών” να πείσουν τα άτομα να προσαρμοστούν, ακόμα και να απολαύσουν την κατάσταση του εγκλεισμού τους;

Κοινωνιοπολιτικές υπερβολές

Με την προβολή των παθημάτων των απείθαρχων κοινωνιών της Ιταλίας και της Ισπανίας, οι εγχώριοι πολίτες συμμορφώθηκαν στις υποδείξεις. Μάλιστα, στράφηκαν με πάθος υγειονομικού χωροφύλακα ενάντια σε όποιον “ανεύθυνο” τολμά να αμφισβητήσει όχι βέβαια την πρακτική σκοπιμότητα των μέτρων που έχουν ληφθεί για την πρόληψη της μετάδοσης, αλλά τις κοινωνιοπολιτικές υπερβολές.

Ειδικότερα, η πανδημία εξοικείωσε ακόμα περισσότερο το σύγχρονο δυτικό άτομο με τον φόβο. Ήδη πολύ πριν από την εμφάνιση του κορονοϊού, οι υποχονδριακές νευρώσεις, οι κατά φαντασίαν ασθενείς, τα ψυχοσωματικά συμπτώματα συνιστούσαν πολύ συχνές μορφές έκφρασης δυσφορίας του σύγχρονου δυτικού (μετανεωτερικού) ατόμου. Οι φόβοι των ατόμων και οι έμμονες ιδέες με τις οποίες συνοδεύονται, περιλαμβάνουν σε μεγάλο βαθμό τον φόβο γύρω από τον θάνατο, την τρωτότητα της ανθρώπινης ύπαρξης και την απόδοση των ψυχοσωματικών ενοχλήσεων σε ενδείξεις θανατηφόρων ή πολύ σοβαρών ασθενειών.

Ακόμα και οι ερωτήσεις ή οι αναζητήσεις γύρω από το νόημα της ζωής περιλαμβάνουν συχνά μια επιχειρηματολογία τύπου: “Τίποτα δεν έχει νόημα, αν σκεφτείς πως κάποια στιγμή θα πεθάνεις ή ακόμα χειρότερα πως μπορεί να πεθάνεις σήμερα το βράδυ στον ύπνο σου από καρδιά ή σε έναν μήνα από καρκίνο κλπ”. Μέσα σε αυτό το ψευδοθανατολάγνο (στην πραγματικότητα νοσηρά ναρκισσευόμενο) “ψυχικό κλίμα” ήρθε και ο κορονοϊός να μπει “κορόνα στο κεφάλι μας”…

Ένα μεγάλο τμήμα των δυτικών πολιτών όχι μόνο συμβιβάστηκε, αλλά και επιθύμησε όλες τις απαγορεύσεις που εκπορεύονται από τον πολιτικό κηδεμόνα-πατερούλη του, για “το καλό το δικό του και της υγείας του”. Υιοθέτησε άκριτα και χωρίς δισταγμό κάθε ιδέα κοινωνικού απομονωτισμού ως μόνη ασπίδα προστασίας από τον “αόρατο εχθρό”: Διότι το κάθε άτομο θα μπορούσε να είναι ασυμπτωματικός φορέας. Ως εκ τούτου, ο κάθε ένας μετετράπη σε δυνητικό μολυσματικό φορέα.

Μόνη λύση η τεχνολογία

Στοχοποιήθηκαν όλοι, οι φίλοι, οι οικείοι, οι γονείς, οι συνάδελφοι, ιδίως τα παιδιά, ακόμα και τα κατοικίδια! Όλοι έγιναν εν δυνάμει επικίνδυνοι για όλους. Όλοι θα πρέπει να αποφεύγουν τους πάντες. Οι πιο “ενοχικοί” παίρνουν τα μέτρα τους για να μην κολλήσουν τους άλλους. Οι πιο “φοβικοί” προστατεύονται για να μην κολλήσουν οι ίδιοι. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Agamben στο άρθρο του “Μολυσματική Νόσος“ (μτφρ. Α. Θεοφιλογιαννάκος): «Ο άλλος άνθρωπος, όποιος κι αν είναι, ακόμα και ένας αγαπημένος, δεν πρέπει να πλησιαστεί ή να αγγιχθεί και μάλιστα προκρίνεται να τεθεί, ανάμεσα σε εμάς και σε εκείνον, μια απόσταση».

Η κοινωνική συνύπαρξη που στο ανθρώπινο είδος είναι συνυφασμένη με τη φύση του ανθρώπου και την επιβίωσή του, την εποχή του κορονοϊού έγινε συνώνυμο με τον κίνδυνο της ασθένειας και τον θάνατο. Μόνη λύση προστασίας από τη μολυσματική ασθένεια μοιάζει να είναι η τεχνολογία και πιο συγκεκριμένα η διαφόρων ειδών διαδικτυακή συνεύρεση. Όπως συνεχίζει ο Agamben στο προαναφερόμενο άρθρο, μοιάζει να είναι πιο ασφαλές και ορθό «να πάψουμε, μια και καλή, να συναντιόμαστε και να μιλάμε για πολιτικά ή πολιτιστικά θέματα, να ανταλλάσσουμε μόνο ψηφιακά μηνύματα και, οπουδήποτε είναι εφικτό, τα μηχανήματα να αντικαθιστούν κάθε επαφή –αποτρέποντας οποιαδήποτε μολυσματική ασθένεια– μεταξύ των ανθρώπων.»

Η καθημερινότητα των εν δυνάμει κορονοϊόπληκτων ατόμων βρίθει από τραγελαφικές ιστορίες με μασκοφόρους που σε ένα φοβικό, τρομολάγνο, αντισηπτικό παραλήρημα, συμπεριφέρονται όπως το θύμα ενός ύπουλου και καταχθόνιου διαφθορέα: όσα μέτρα πρόληψης και αν πάρει κανείς, εκείνος θα βρει τρόπο να τον “διακορεύσει” και να “εισέλθει ύπουλα” μέσα στον οργανισμό. Το παράδειγμα του κορονοϊού επιτείνει κάτι που ήταν ήδη γνωστό, αλλά όχι τόσο μαζικά και επίσημα εφαρμοσμένο: τον εκφυλισμό των ανθρώπινων σχέσεων, την αποστασιοποίηση των ανθρώπων από τους ομοίους τους και την καταστρατήγηση της κοινής λογικής.

Επίσης, καταδεικνύει την απομάκρυνση του ανθρώπου από τη φύση του, δηλαδή την κοινωνία, αλλά και από το φυσικό περιβάλλον. Διότι ο κορονοϊός επαναφέρει στη μνήμη τα παθήματα των κατοίκων των μεσαιωνικών πόλεων, χωρίς αυτό βέβαια να σημαίνει πως οι σύγχρονες δυτικές μεγαλουπόλεις ταυτίζονται απαραίτητα με τις μεσαιωνικές. Τελικά φαίνεται ότι μέσα από αυτήν την ιστορία του κορωνοϊού αναδείχτηκαν πολλές από τις ψυχολογικές παθογένειες της κοινωνίας μας, οι οποίες συχνά συγκαλύπτονταν.

Εμφάνιση πανδημίας και εγκατάλειψη αξιών

Φάνηκε πόσο ευάλωτος είναι στον φόβο ο σύγχρονος δυτικός νάρκισσος και πόσο επιφανειακά και προσχηματικά είναι όλα όσα διατείνεται ότι πιστεύει και πρεσβεύει. Ο φόβος «φανερώνει πολλά πράγματα που προσποιούμαστε ότι δεν βλέπαμε». Επίσης, μοιάζει να αποδεικνύεται πως ο δυτικός νάρκισσος χειραγωγείται εύκολα. Λατρεύει τις απαγορεύσεις, όταν θεωρεί ότι τον βολεύουν. Χρησιμοποιεί επιλεκτικά τον λόγο περί δικαιωμάτων και ελευθεριών.

Είναι πρόθυμος να αναθέσει στο κράτος την (προσωρινή) αναστολή των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών του. Εκλογικεύει κάθε θέση, στάση και συμπεριφορά κατά πώς τον συμφέρει. Φωνάζει ή και αντιδρά σχεδόν πάντα εκ του ασφαλούς (και ενδεχομένως εκ των υστέρων). Τελικά, είναι διατεθειμένος για να διατηρήσει τη “βιολογική ζωή” να εγκαταλείψει οποιαδήποτε αξία, αρχή, προϋπόθεση ή θέση θα καθιστούσε τη ζωή αυτή άξια να βιωθεί.

Κλείνοντας, δεν θα μπορούσαμε παρά να συμφωνήσουμε με την κεντρική φιλοσοφική θέση του Agamben: «η κοινωνία μας δεν πιστεύει πλέον σε τίποτα εκτός από τη γυμνή ζωή». Αυτό που φαίνεται λοιπόν είναι ότι οι άνθρωποι «είναι πρόθυμοι να θυσιάσουν σχεδόν τα πάντα, τις συνήθεις συνθήκες διαβίωσης, τις κοινωνικές σχέσεις, την εργασία, ακόμα και τις φιλίες, τα συναισθήματα και τις θρησκευτικές και πολιτικές πεποιθήσεις, μπροστά στον κίνδυνο να αρρωστήσουν. Η γυμνή ζωή –και ο φόβος της απώλειάς της– δεν είναι κάτι που ενώνει τους ανθρώπους, αλλά τους τυφλώνει και τους χωρίζει»…