Η ατομική ευθύνη σαν ιδεολογικό φύλλο συκής της εξουσίας

Όταν ο Αριστοτέλης αναφέρονταν στον δημοκρατικό πολίτη, ως αυτόν που έχει την ικανότητα να άρχει και να άρχεται, έδινε προφανή έμφαση στη σημασία της ευθύνης. Πολλά βέβαια έχουν αλλάξει από τότε. Η αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία απέχει πολύ από το σημερινό αντιπροσωπευτικό καθεστώς, το οποίο πολύ εύστοχα χαρακτήριζε ο Καστοριάδης ως φιλελεύθερη ολιγαρχία.

Σε κάθε περίπτωση όμως, η ουσία της ευθύνης τόσο για τον πολίτη και κυρίως για τον
πολιτικό, είναι και παραμένει το κεντρικό πρόβλημα και προφανώς η βαθύτερη αιτία για την σημερινή κρίση. Επειδή περάσαμε την προηγούμενη κρίση με την τρομερή φράση «μαζί τα φάγαμε», το αποτέλεσμα αυτής της γενίκευσης ήταν η συγκάλυψη των ευθυνών και τελικά κάποιοι να πληρώσουμε δυσανάλογα τον τελικό λογαριασμό, ο οποίος παραμένει, ακόμη δυστυχώς, ανοιχτός.

Η ευθύνη όμως διαπερνά εγκάρσια και τις τρεις διακριτές περιοχές του συλλογικού, όπως τις είχε ορίσει ο Αριστοτέλης: ιδιωτικό (οίκος), ιδιωτικό-δημόσιο (αγορά) και δημόσιο-δημόσιο (εκκλησία του δήμου). Στις οικογένειες και την ιδιωτική μας ζωή, με τις μεγάλες ευθύνες για τα πρότυπα, τις αξίες, τη βία, τις οικονομικές απάτες μεταξύ συγγενών και στο τέλος, το παιδαγωγικό παράδειγμα που μεταφέρεται στην επόμενη γενιά. Από το “μάθε παιδί μου γράμματα” φτάσαμε στο “πάρε εσύ το χαρτί” (ακόμη και με αντιγραφή), να βγάλεις λεφτά (με γνωριμίες) και ο “σώζων εαυτώ σωθήτω”.

Στην αγορά των ιδεών και της πολιτικής συζήτησης (καλή ώρα όπως γίνεται ευτυχώς και μέσω του SLpress.gr), η ευθύνη του καθενός από εμάς, είναι για αυτά που γράφει και υποστηρίζει. Στα μέσα ενημέρωσης, η ευθύνη βρίσκεται στα γεγονότα που φέρνουν στην επιφάνεια, ή αποσιωπούν. Είναι στο μίσος που εκφράζεται φανερά ή συγκαλυμμένα απέναντι στο διαφορετικό, το ωραίο και το καινούργιο, που κυοφορεί μια πιθανή ηθική, πολιτική και πνευματική αλλαγή. Είναι στις σχέσεις με την εξουσία που ευνουχίζουν το λόγο και ναρκοθετούν τον αντίλογο.

Θεσμικό αντίβαρο η ευθύνη των πολιτικών

Στη δημόσια σφαίρα και στη σημερινή αντιπροσωπευτική δημοκρατία, η ευθύνη των πολιτικών θα πρέπει να είναι το μοναδικό αντίβαρο απέναντι στα φαινόμενα διαφθοράς και διαπλοκής. Ειδικά εν μέσω κρίσης, η ευθύνη των κυβερνώντων για την πολιτική και οικονομική διαχείριση δεν είναι δυνατόν να εξισώνεται, ή να υποκαθίσταται, από την ατομική. Οι πράξεις ή παραλείψεις της πολιτικής εξουσίας, δεν κρύβονται πίσω από την “ανοσία της αγέλης”.

Τέλος, όταν ο Freud μιλούσε για τα τρία αδύνατα επαγγέλματα (πολιτική, παιδαγωγική και ψυχανάλυση) ήθελε να αναδείξει τη διαδικασία χειραφέτησης, που αποτελεί το συνδετικό τους κρίκο και συνάμα το εμπόδιο για την ολοκλήρωσή τους. Έτσι και όλοι εμείς, σε κάθε στάδιο χειραφέτησης, θα πρέπει να τοποθετούμε τους ηγέτες και τους ειδικούς, στις θέσεις που τούς αναλογούν.

Δεν πρέπει να υπομένουμε μοιρολατρικά και άκριτα τις ενέργειες και αποφάσεις τους, αλλά αντίθετα να ενισχύουμε τον κριτικό μας λόγο. Μια πιθανή πολιτική μετάλλαξη του ιού της ατομικής ευθύνης, απέναντι στην “ανοσία της αγέλης”, θα φέρει ίσως και την απάντηση που ψάχνουμε για την υπέρβαση της κρίσης.