Κυκλική οικονομία, το μοντέλο του αύριο

Τα τελευταία χρόνια όλο και πιο συχνά ακούμε για τον όρο κυκλική οικονομία. ΗΠΑ, Κίνα, ΕΕ, αλλά και αναπτυσσόμενες χώρες επιχειρούν να μας πείσουν για την αναγκαιότητα υιοθέτησης του μοντέλου της κυκλικής οικονομίας και παράλληλης ένταξής του στο οικονομικό-παραγωγικό γίγνεσθαι.

Το παγκόσμιο παραγωγικό και οικονομικό μοντέλο από την περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης και μετά, είναι γραμμικό. Βασίζεται σε ένα πρότυπο «εξαγωγή-επεξεργασία-μεταποίηση-κατασκευή-χρήση-απόρριψη», με προφανή συνέπεια την εξάντληση των φυσικών πόρων και την κατασπατάληση χρήσιμων υλικών. Αν αναλογισθούμε ότι το 2050 ο παγκόσμιος πληθυσμός θα αγγίζει τα εννέα έως δέκα δισεκατομμύρια, αντιλαμβανόμαστε την ένδεια πόρων, που μας οδηγεί το συγκεκριμένο γραμμικό μοντέλο «ανάπτυξης».

Αυτό το μοντέλο δεν είναι πλέον βιώσιμο. Κατά συνέπεια είναι αδήριτη ανάγκη να εφαρμοστεί ένα νέο, καινοτόμο, αποτελεσματικό, λιγότερο σπάταλο, και με σεβασμό προς το περιβάλλον, την γη, τη φύση. Γι’ αυτό η κυκλική οικονομία, ένα παραγωγικό οικονομικό μοντέλο, προβάλλει ως μια κρίσιμη επιλογή στη διαδικασία επιβίωσης, ίσως η μοναδική.

Αυτή είναι η μία πλευρά της κυκλικής οικονομίας, με την διακίνηση του ανθρωπίνου δυναμικού και την ανακύκληση του να αποτελεί μιαν άλλη. Η κυκλική οικονομία είναι η απάντηση του μέλλοντος, στην πραγμάτωση των σχεδιασμών και της στρατηγικής για μια ιδανική ισορροπία μεταξύ ποιότητας ζωής και προστασίας του πλανήτη. Σ’ αυτήν τίποτα δεν θα χάνεται και τα πάντα θα χρησιμοποιούνται ξανά.

Είναι ένα παραγωγικό (και όχι μόνον μοντέλο), που τα προϊόντα (για παράδειγμα) θα μπορούν να αποσυναρμολογούνται και να επαναχρησιμοποιούνται με την ελάχιστη δυνατή μεταποίηση. Βασίζεται στην ανταλλαγή, την εκμίσθωση, την επαναχρησιμοποίηση, την επισκευή, την ανακαίνιση και την ανακύκλωση. Προτείνει μια διαφορετική θεώρηση διαχείρισης των πόρων.

Εικόνες από το παρελθόν

Η κυκλική οικονομία δεν είναι κάτι πρωτόγνωρο. Δεν ανακάλυψαν τον τροχό όσοι προβάλλουν αυτό το μοντέλο ανάπτυξης. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970 στα νησιά μας, στα χωριά, αλλά και στα προάστια των πόλεων τα περισσότερα νοικοκυριά λειτουργούσαν στο πλαίσιο μιας άτυπης κυκλικής οικονομίας.

Η εκτροφή οικόσιτων ζώων εξασφάλιζε το κρέας, τα αυγά της οικογένειας. Τα απορρίμματα τους χρησίμευαν (μετά από επεξεργασία) ως λίπασμα για τον λαχανόκηπο και τα δέντρα, που με τη σειρά τους κάλυπταν τις διατροφικές ανάγκες του νοικοκυριού. Το όποιο «περίσσευμα» ή υποπροϊόν των τροφών προορίζονταν για τη διατροφή των οικόσιτων. Ένας ολόκληρος κύκλος πλήρους αξιοποίησης προϊόντων και υποπροϊόντων που σχετίζονταν με τη διατροφική μας αλυσίδα.

Τίποτα σχεδόν δεν κατέληγε στον κάδο των απορριμμάτων. Επαναχρησιμοποίηση των πάντων, τις περισσότερες φορές μέσω μεταποίησης των αρχικών προϊόντων. Ακόμα και στην περίπτωση της έλλειψης κάποιων εργαλείων αυτά εξασφαλίζονταν με δανεισμό από κάποιους φίλους ή συγγενείς, στο πλαίσιο μιας αναπτυγμένης αλληλεγγύης, που χαρακτήριζε αυτές τις τοπικές κοινωνίες.

Τα σχολικά βιβλία (που εκείνη την περίοδο δεν διανέμονταν δωρεάν) δεν τα καίγανε, δεν τα σκίζανε και δεν τα πέταγαν, όπως μερικές φορές δυστυχώς συμβαίνει σήμερα. Παραδίνονταν από μαθητή σε μαθητή, από γενιά σε γενιά. Οι σχολικές ποδιές, τα παιδικά ρούχα, τα παπούτσια δεν πήγαιναν στα σκουπίδια, αλλά από παιδί σε παιδί. Ο βίος δεν ήταν πάντα κατ ανάγκη φτωχός, ήταν κυρίως λιτός. Ήταν αυτός που συνδιαμόρφωνε χαρακτήρες και προσωπικότητες.

Η “ανακάλυψη” της κυκλικής οικονομίας

Τα οικονομικά συμφέροντα «ανακάλυψαν» την κυκλική οικονομία, όταν διαπίστωσαν ότι είναι έτοιμα να αποκομίσουν κέρδη από αυτήν. Όταν οι πολυεθνικές ανέπτυξαν τεχνολογίες που αξιοποιούν προς το συμφέρον τους τα ανακυκλώσιμα υλικά.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα η «Συμμαχία για τις Πρώτες Ύλες» (Rohstoffallianz) που συγκρότησαν στις αρχές αυτής της δεκαετίας γερμανικές βιομηχανίες με σκοπό να διασφαλίσουν την απρόσκοπτη προμήθεια πρώτων υλών στην γερμανικές παραγωγικές μονάδες.

«Η Συμμαχία για τις Πρώτες Ύλες», με πολύ στενές σχέσεις με τη γερμανική κυβέρνηση, επέβαλε, μεταξύ των άλλων, ένα πρόγραμμα χρηματοδότησης επιχειρήσεων για την επανάκτηση, σε παγκόσμιο επίπεδο, κρίσιμων πρώτων υλών, όπως το αντιμόνιο, το βερύλλιο, το κοβάλτιο, ο φθορίτης, το γάλλιο, το γερμάνιο, ο γραφίτης, το ίνδιο, το μαγνήσιο, το νιόβιο, τα μέταλλα της ομάδας της πλατίνας, οι σπάνιες γαίες, το ταντάλιο και το βολφράμιο. Για ορυκτά, δηλαδή, που είναι απαραίτητα στην «πράσινη βιομηχανία» (φωτοβολταϊκά-ανεμογεννήτριες, λοιπές ΑΠΕ), στην βιομηχανία υψηλής τεχνολογίας (τηλεπικοινωνίες-ρομποτ κα), στην αυτοκινητοβιομηχανία κλπ.

Είναι γνωστό και το περίφημο πρόγραμμα “Ήλιος”, που προέβλεπε την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας στην Ελλάδα από φωτοβολταϊκά πάρκα (γερμανικής κατασκευής) και την εξαγωγή της στις χώρες της Βόρειας Ευρώπης και κυρίως στη Γερμανία. Το αρχικό σχέδιο προέβλεπε την εγκατάσταση σε πρώτη φάση φωτοβολταϊκών ισχύος 2.000 MW σε διάφορα σημεία της χώρας και σε δεύτερη φάση, μετά το 2017, επιπλέον 8.000 MW.

Η ανθρωποκεντρική διάσταση

Βεβαίως η μετάβαση σε ένα πιο κυκλικό οικονομικό μοντέλο είναι ένας από τους πυλώνες της στρατηγικής ΕΕ 2020, ένας διακηρυγμένος στόχος της ΕΕ. Περιορίζεται, όμως, αυτή η στρατηγική κυρίως στη διαχείριση των αποβλήτων (κάθε είδους-ακόμα και τροφής). Το σύνολο της ευρωπαϊκής δέσμης μέτρων στερείται κάθε συστημικής προσέγγισης. Η έμφαση στην απόρριψη και την ανακύκλωση αποσπά την προσοχή από την ανάγκη αντιμετώπισης της πτυχής του παράγοντα άτομο, τόσο ως καταναλωτή, όσο και ως ενεργού πολίτη.

Γίνεται βέβαια στα κείμενα της ΕΕ κάποια αναφορά στην ανάγκη σχεδιασμού προϊόντων, ώστε να είναι πιο ανακυκλώσιμα και επαναχρησιμοποιήσιμα από την αρχή. Απαιτούνται, όμως, περισσότερες ενέργειες για τον επανασχεδιασμό του συνόλου του συστήματος παραγωγής και κατανάλωσης. Για την οικονομία της συζήτησης ας αποδεχτούμε την οικονομίστικη λογική, που διατρέχει τις πολιτικές της ΕΕ σχετικά με την κυκλική οικονομία.

Θα τους υπενθυμίσουμε ότι δεν χρειάζομαστε μόνον προϊόντα που ανακυκλώνονται ευκολότερα και οικονομικά, αλλά και προϊόντα που διαρκούν περισσότερο και είναι καλύτερα για το περιβάλλον. Χρειαζόμαστε, επίσης, την υποδομή παραγωγής και κατανάλωσης με την οποία βελτιστοποιούνται οι πόροι ώστε να διατηρήσουν την αξία και την χρησιμότητά τους για τη διάρκεια ζωής πολλών προϊόντων.

Στην κυκλική οικονομία ο χτεσινός καταναλωτής αναβαθμίζεται σε ρόλο χρήστη. Επιλέγει τη συμμετοχή αντί της ιδιοκτησίας, προκειμένου να απολαύσει υπηρεσίες, που συνδέονται με τη μίσθωση, την κοινή χρήση, την ανταλλαγή, την επισκευή και την ανακατασκευή προϊόντων. Ιδιαίτερα στους τομείς του περιβάλλοντος, των τροφίμων, της ενέργειας, της παιδείας, η κυκλική οικονομία είναι απόλυτα ανθρωποκεντρική.

Εισάγει μια πολιτική αποκατάστασης και αναγέννησης. Απαιτεί μια θεμελιώδη μεταστροφή στις αξίες, τις συνήθειες, τις συμπεριφορές και τις απόψεις μας, προκειμένου να δεχτούμε και υιοθετήσουμε την κυκλική οικονομία ως οικονομικό και αναπτυξιακό μοντέλο. Δεν είναι μόνο ζήτημα κοινοτικών οδηγιών και νόμων, ούτε αφορά μονάχα τους τεχνοκράτες των Βρυξελλών ή τα οικονομικά συμφέροντα που τυχόν εκπροσωπούν. Είναι θέμα και προσωπικού πολιτισμού. Πόσο έτοιμοι, πόσο εκπαιδευμένοι είμαστε για την αλλαγή αυτή;