Το υπαρξιακό δράμα της μηχανής

Η επιστημονική φαντασία από τον “Φράνκενσταϊν” μέχρι το σημερινό “Blade Runner”

του Δημήτρη Μπούρα  –

Αυτές τις ημέρες η επιστημονική φαντασία ήρθε δυναμικά στο προσκήνιο με δύο γεγονότα. Την πρεμιέρα της πολυαναμενόμενης ταινίας του Ντενί Βιλνέβ «Blade Runner 2049» -σίκουελ του παλιού και αριστουργηματικού «Blade Runner»- αλλά και με την έκθεση «Science Fiction: ταξίδι στο άγνωστο» στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, που θα διαρκέσει μέχρι τις 14 Ιανουαρίου 2018.

Η ταινία του Βιλνέβ μας μεταφέρει νοερά στο 2049, σε ένα μετά-αποκαλυπτικό σκηνικό όπου ο Αδάμ της ρομποτικής –η ρέπλικα που έχει αποκτήσει ανθρώπινα συναισθήματα στο πέρασμα του χρόνου- ζει ένα δράμα υπαρξιακών διαστάσεων. Το σημερινό «Blade Runner» έχει όγκο, αλλά όχι το βάθος που είχε η παλιά ταινία.

Η έκθεση στη Στέγη, που πρωτοπαρουσιάστηκε στο Barbican του Λονδίνου, μας γυρίζει νοσταλγικά στο παρελθόν, στο πλανητάριο της παιδικής ηλικίας και στα διαπλανητικά ταξίδια της εφηβείας μας. Εξερευνά την επίδραση της επιστημονικής φαντασίας στην μαζική κουλτούρα από την εποχή των απίθανων ταξιδιών του Ιουλίου Βερν μέχρι τους hi tech πολέμους του Τζορτζ Λούκας στ’ άστρα.

Η περιέργεια του ανθρώπου μπροστά στο μυστήριο της ζωής, αλλά και στο αχανές του ουράνιου θόλου, όπως και ο φόβος του απέναντι στο δημιούργημά του -είτε είναι μηχανή είτε ανθρωπόμορφο τέρας- ήταν ανέκαθεν βασικά μοτίβα της επιστημονικής φαντασίας. Η υποψία του Ιουλίου Βερν για το δυσοίωνο μέλλον του ανθρώπου θα γίνει βεβαιότητα μετά από πολλές δεκαετίες στα εκκολαπτήρια του «Brave New World» του Αλντους Χάξλεϊ, στον φανταστικό κόσμο του Τζορτζ Οργουελ ή στον φαινομενικά τέλειο κόσμο των ρομπότ του Ισαάκ Ασίμοφ.

Ο άνθρωπος και η μηχανή

Ο Φρανκενστάιν, ο τραγικός λογοτεχνικός ήρωας της Μαίρης Σέλεϊ, κοντινός συγγενής του Προμηθέα και του Φάουστ, ήταν ένας ουμανιστής του 19ου αιώνα που έστρεψε την επιστήμη, το ισχυρότερο όπλο του ανθρώπου, ενάντια στο εύθραυστο της φύσης του: τόλμησε να δημιουργήσει ζωή διοχετεύοντας ηλεκτρισμό στο πτώμα ενός άντρα. Η ανάσταση του νεκρού διά αυτής της οδού έδωσε μηχανική κίνηση σε έναν τερατόμορφο Αδάμ της βιομηχανικής επανάστασης. Παράλληλα, κληροδότησε στην ανθρωπότητα ένα αρχέτυπο του τρόμου. Κάθε επανάσταση έχει το τέρας της, την ένοχη συνείδησή της.

Δεκαετίες μετά τη ρομαντική Σέλεϊ, ο Αρθουρ Κλαρκ αφέθηκε στη φαντασία του για να περιγράψει εμπειρίες επαφής με εξωγήινες μορφές ζωής (ή τεχνητής νοημοσύνης) ενώ ο Φίλιπ Ντικ βυθίστηκε σε ψυχεδελικές δυστοπίες. Μια από αυτές, το «Ονειρεύονται τα ανδροειδή ηλεκτρικά πρόβατα;», εικονογραφήθηκε έξοχα το 1982 από τον Ρίντλεϊ Σκοτ στο «Blade Runner». Τέσσερα επαναστατημένα αντροειδή, από μια αποικία στο διάστημα, προσγειώνονται στο Λος Αντζελες του 2019. Αναζητούν τον δημιουργό τους για να αλλάξουν το πρόγραμμα που ελέγχει τον χρόνο ζωής τους.

Παρόμοιος φόβος του θανάτου καθοδηγεί το «μυαλό» και τα βήματα ενός εξελιγμένου ρομπότ στο «Από μηχανής» («Ex Machina», 2014) του Αλεξ Γκάρλαντ. Αυτή η ταινία ανήκει σε ένα νέο, «ρεαλιστικό» ρεύμα της σύγχρονης επιστημονικής φαντασίας. Περιστρέφεται γύρω από εφιάλτες, όχι τόσο μακρινούς κρίνοντας από όσα λέει ο κοσμολόγος Στίβεν Χόκινγκ για την απειλή της τεχνητής νοημοσύνης.

Η δυστοπία δεν είναι ορατή με την πρώτη ματιά. Βρίσκεται στα θεμέλια του σκηνικού (ένα υβρίδιο μοντέρνας αρχιτεκτονικής από γυαλί, πέτρα, μπετόν, αλλά και χιλιόμετρα οπτικών ινών), που είναι ενταγμένο αρμονικά σε έναν από τους τελευταίους φυσικούς παραδείσους. Εκεί έχει απομονωθεί ένας βαθύπλουτος, γκουρού της τεχνητής νοημοσύνης, ο οποίος θα ’θελε να συμπεριληφθεί το όνομά του στην «ιστορία των θεών». Δεν διαφέρει και πολύ από τον δόκτορα Φρανκενστάιν.

Στο ίδιο ρεύμα με το «Από μηχανής» ανήκει και το φιλμ του Σπάικ Τζόνζι «Δικός της» («Her», 2013). Ενας μοναχικός άντρας ερωτεύεται το λειτουργικό σύστημα του υπολογιστή του, την άυλη Σαμάνθα. Η φωνή της, ζεστή και αισθησιακή, παραπέμπει άλλοτε σε chat room γνωριμιών, κι άλλοτε σε φαμ φατάλ του μέλλοντος. Μια παρόμοια «ερωτική» σχέση, ανάμεσα στον ήρωα της ταινίας και σε ένα ολόγραμμα γυναίκας, υπάρχει και στο σημερινό «Blade Runner».

Σταθμός ο Εξολοθρευτής

Μεγάλος σταθμός για την επιστημονική φαντασία της δεκαετίας του ’80 ήταν και ο «Εξολοθρευτής» («The Terminator», 1984) του Τζέιμς Κάμερον. Ο Αρνολντ Σβαρτσενέγκερ, πρώην μπόντιμπιλντερ, ταίριαξε τέλεια με ένα cyborg, ανθρωπόμορφο ρομπότ, που επιστρέφει στο παρελθόν, στο Λος Άντζελες του 1984.

Αποστολή του είναι να σκοτώσει μια γυναίκα, ταπεινή σερβιτόρα, που πρόκειται να φέρει στον κόσμο έναν μεσσία για το ανθρώπινο είδος. Σε ενεστώτα χρόνο βρισκόμαστε στο Λος Άντζελες του 2029. Ένας υπέρ-υπολογιστής, το Σκάινετ, έχει καθυποτάξει τον άνθρωπο –τους επιζήσαντες από την πυρηνική καταστροφή του κόσμου.

Στο φωτεινό «Interstelar» του Κρίστοφερ Νόλαν, το 2014, ο άνθρωπος ταξιδεύει μέσα από «σκουληκότρυπες» (τούνελ στον χωροχρόνο) αναζητώντας τον χαμένο παράδεισό του: μια νέα Γη της Επαγγελίας. Ο άνθρωπος εδώ είναι πρωταγωνιστής σε μια περιπέτεια, που δύσκολα γίνεται πειστική αν δεν έχεις στο ελάχιστο μια ιδέα περί βαρυτικών κυμάτων, θέτοντας ερωτήματα γύρω από το μηδέν και το άπειρο, την μοναδικότητα της ύπαρξης και την απώλεια.

Σήμερα, στο σκοτεινό «Blade Runner 2049» του Βιλνέβ, ο άνθρωπος έγινε κομπάρσος της επιστημονικής φαντασίας. Πρωταγωνιστής, σε όλους τους βασικούς ρόλους, είναι η μηχανή: το ανδροειδές που έχει αποκτήσει συνείδηση. Το τέλος του θρίλερ για τον άνθρωπο -το τέλος του κόσμου, όπως τον έχουμε χαρτογραφίσει στο μυαλό μας, και της ζωής όπως την αντιλαμβανόμαστε- είναι η αρχή των φιλοσοφικών ερωτημάτων και του υπαρξιακού δράματος για τη μηχανή.