Ο πόλεμος στα Φώκλαντ – Η βύθιση του αργεντίνικου καταδρομικού

Την 1η Μαΐου του 1982, ενώ η ένταση Αργεντινής-Βρετανίας κλιμακώνονταν πέριξ των νήσων Φώκλαντ, ο ναύαρχος Lombardo διέταξε όλες τις ναυτικές μονάδες της Αργεντινής να εντοπίσουν τα βρετανικά πλοία που ήταν γύρω από τα διαφιλονικούμενα νησιά και την επομένη το πρωί να εκτελέσουν «μαζική επίθεση». Το μοιραίο αργεντίνικο καταδρομικό General Belgrano, ευρισκόμενο νοτιοδυτικά των νησιών και έξω από την ανακηρυχθείσα ζώνη, διατάχθηκε να λάβει βορειοανατολική πορεία και να πλεύσει προς τα νησιά.

Η διαταγή αυτή υποκλάπηκε από τους Βρετανούς και μετά από αυτό η πρωθυπουργός Θάτσερ και το Υπουργικό Συμβούλιο Πολέμου (War Cabinet), ενέκριναν το αίτημα του Αρχηγού του Επιτελείου Αμύνης, Ναυάρχου Terence Lewin, για τροποποίηση των κανόνων εμπλοκής. Με τους τροποποιημένους αυτούς κανόνες εμπλοκής επιτρεπόταν πλέον η προσβολή των στόχων που θα αναγνωριζόταν ως εχθρικοί.

Μέχρι εκείνη τη στιγμή κανένα βρετανικό πλοίο ή αεροσκάφος δεν είχε την άδεια να εμπλακεί σε μάχη με εχθρικό στόχο, που ήταν εκτός των 200 μιλίων της ζώνης αποκλεισμού που είχαν επιβάλει οι Βρετανοί, με εξαίρεση την περίπτωση της αυτοάμυνας. Αν και η δύναμη των Αργεντινών TG-79.3 βρισκόταν 35 μίλια εκτός της Συνολικής Ζώνης Αποκλεισμού (και η πορεία της την απομάκρυνε από την βρετανική δύναμη), οι Βρετανοί θεώρησαν ότι επειδή ήταν κοντά στην Ζώνη και κυρίως ήταν κοντά στο υποβρύχιο τους, αποτελούσε απειλή.

Έπειτα από την έγκριση του Υπουργικού Συμβουλίου Πολέμου, η Θάτσερ συμφώνησε ότι το αγγλικό υποβρύχιο πρέπει να επιτεθεί. Η απόφαση αυτή για την προσβολή του καταδρομικού Belgrano, όπως θα δούμε στη συνέχεια, έγινε μεγάλο πολιτικό ζήτημα στη Βρετανία κυρίως λόγω της ανακοίνωσης του υπουργού Άμυνας John Nott, που στην επίθεση ανέφερε ότι το Belgrano «απομακρυνόταν μεν από τη περιοχή, αλλά πλησίαζε τις μονάδες μας».

Η στιγμή της επίθεσης

Την 2 Μαΐου στις 15:57 (τοπική ώρα), το βρετανικό υποβρύχιο, έβαλε τρεις συμβατικές και μη τηλεκατευθυνόμενες τορπίλες (363 κιλά γόμωση η καθεμιά) από τις οποίες μόνο οι δύο έπληξαν τον στόχο. Η πρώτη έσκασε στην πλώρη, ενώ η δεύτερη στο πρυμναίο μηχανοστάσιο κάνοντας τη μεγαλύτερη ζημιά. Εκτός από την έκρηξη, που σκότωσε 275 άτομα, προκλήθηκε η απώλεια της ηλεκτρικής ισχύος του πλοίου με αποτέλεσμα να τεθούν εκτός λειτουργίας οι συσκευές επικοινωνιών και το πλοίο να μην μπορέσει να στείλει ούτε σήμα κινδύνου.

Το πλοίο, παρόλο που ήταν σε πολεμική ετοιμότητα, δεν είχε λάβει τον απαιτούμενο βαθμό στεγανότητας. Έτσι με τις στεγανές πόρτες και τις θυρίδες ανοικτές, κατακλύστηκε μέσα σε λίγο χρόνο από νερά, έγειρε αριστερά και άρχισε να βουλιάζει. Είκοσι λεπτά μετά την προσβολή, ο κυβερνήτης του πλοίου διέταξε την εγκατάλειψη του, που έγινε χωρίς πανικό, με την χρήση των σωστικών μέσων. Οι ναυαγοί βρέθηκαν στη θάλασσα, περιμένοντας τη διάσωση τους.

Οι δυνάμεις που συνόδευαν το Belgrano δεν αντιλήφθηκαν τίποτε, αφού δεν είχαν δει ούτε τις φωτοβολίδες κινδύνου, ούτε τα σήματα του οπτικού τηλεγράφου. Έτσι συνέχισαν την δυτική τους πορεία, ρίχνοντας κάθε τόσο μια βόμβα βυθού για εκφοβισμό και αποτροπή των υποβρυχίων. Όταν όμως συνειδητοποίησαν ότι κάτι είχε συμβεί στο καταδρομικό ήταν πλέον αργά. Η νύχτα είχε έλθει, ο καιρός επιδεινώθηκε και οι σωσίβιες λέμβοι διασκορπίστηκαν.

Μόλις το συμβάν έγινε αντιληπτό, ξεκίνησε μια τριήμερη επιχείρηση έρευνας διάσωσης στην οποία περισυλλέγησαν από πλοία της Αργεντινής και της Χιλής, 719 άτομα. Έχασαν τη ζωή τους 323 άτομα. Στις 3 Μαΐου 1982, η Αργεντινή ανακοίνωσε την επίθεση στο Belgrano με 1042 άτομα πλήρωμα, τη βύθιση του και την έναρξη ερευνών για διάσωση επιζώντων. Κατηγόρησε δε τους Βρετανούς για «ύπουλη επίθεση» στο πλοίο, που ήταν 36 μίλια εκτός της Ζώνης Ναυτικού Αποκλεισμού.

Η επίθεση στο “Ηρακλής”

Στις 7 Μαΐου, η Βρετανία ανακοίνωσε ότι λόγω της εγγύτητας των βάσεων της Αργεντινής και των αποστάσεων που οι δυνάμεις μπορούν να καλύψουν χωρίς να εντοπιστούν (ιδίως τη νύχτα και με κακές καιρικές συνθήκες), πως η κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας προειδοποιεί ότι οποιοδήποτε πολεμικό πλοίο ή στρατιωτικό αεροσκάφος της Αργεντινής βρίσκεται σε απόσταση μεγαλύτερη των 12 ναυτικών μιλίων από τις ακτές της, θα θεωρηθεί εχθρικό και ενδέχεται να προσβληθεί.

Στις 11 Μαΐου η Αργεντινή εξέδωσε νέα ανακοίνωση που έλεγε ότι «κάθε σκάφος με σημαία του Ηνωμένου Βασιλείου που είναι στον Νότιο Ατλαντικό και κινείται προς την περιοχή επιχειρήσεων θα θεωρηθεί ότι συνιστά απειλή για την εθνική ασφάλεια, θα θεωρείται εχθρικό και θα επισύρει την ανάλογη δράση».

Παρόλο που στις ανακηρύξεις των αποκλεισμών τα μέτρα διαφοροποιούνται μεταξύ εχθρικών και ουδέτερων σκαφών (που σημαίνει πώς η ελεύθερη ναυσιπλοΐα πλοίων ουδετέρων χωρών δεν επηρεάζεται), στις 8 Ιουνίου, ένα ουδέτερο πετρελαιοφόρο 220.000 τόνων, το Ηρακλής με σημαία Λιβερίας, δέχτηκε επίθεση με βόμβες από αεροσκάφος της Αργεντινής, ενώ δεν ήταν καν κοντά στην απαγορευμένη ζώνη.

Το Ηρακλής δεν επλήγη απευθείας με βόμβα, αλλά επειδή αυτές έπεσαν κοντά του προκλήθηκε εισροή υδάτων. Το πλοίο έλαβε μεγάλη κλίση και κατευθύνθηκε έτσι σε ναυπηγείο της Χιλής για επισκευή. Ήταν ναυλωμένο από αμερικανική εταιρεία και πήγαινε στην Αλάσκα για να φορτώσει αργό πετρέλαιο. Βρισκόταν 480 μίλια βορειοανατολικά των Φώκλαντς και σε άσχετη περιοχή.

Μετά την προσβολή του, εκπρόσωπος του Στέιτ Ντιπάρτμεντ δήλωσε ότι οι ΗΠΑ ζήτησαν από Βρετανία και Αργεντινή να ερευνήσουν το συμβάν και να λάβουν τα απαραίτητα μέτρα για να εξασφαλίσουν την ασφάλεια των «άοπλων εμπορικών πλοίων στη περιοχή». Οι Βρετανοί ανέφεραν ότι δεν είχαν καμιά σχέση και πως ο βομβαρδισμός του πλοίου έγινε από αεροσκάφος C-130 της Αργεντινής, που είχε μετατραπεί σε βομβαρδιστικό. Η επίθεση αυτή είναι σημαντική γιατί ανέδειξε τους κινδύνους που συνδέονται με τη δημιουργία μιας Ζώνης Αποκλεισμού.

Οι νομικές πτυχές της σύρραξης 

Μετά την απώλεια του Belgrano, ο αργεντίνικος στόλος επέστρεψε στις βάσεις του και κατά την υπόλοιπη σύγκρουση δεν έπαιξε κανένα σημαντικό ρόλο. Με λίγα λόγια το ναυτικό της Αργεντινής ντροπιάστηκε και η στρατιωτική χούντα έχασε την αξιοπιστία της. Τις επόμενες μέρες οι Βρετανοί συνέχισαν να προσφέρουν όρους κατάπαυσης του πυρός, που όλοι όμως απορρίφθηκαν από την Αργεντινή. Στις 14 Ιουνίου, οι δυνάμεις της Αργεντινής παραδόθηκαν και η κυριαρχία στα νησιά αποκαταστάθηκε.

Καθ’ όλη τη διάρκεια της σύγκρουσης, ούτε το Ηνωμένο Βασίλειο, ούτε η Αργεντινή κήρυξαν πόλεμο και οι μάχες περιορίστηκαν στα νησιά Φώκλαντ, Νότια Γεωργία και Σάντουιτς και στην γύρω από αυτά θαλάσσια περιοχή. Παρόλο που πέρασαν τόσα χρόνια και ο πόλεμος αυτός σχεδόν ξεχάστηκε, εξακολουθούν να υπάρχουν αμφιβολίες για τη νομιμότητα της επιβολής μιας “Συνολικής Ζώνης Αποκλεισμού” (Total Exclusion Zone-TEZ), όπως και διχογνωμίες για τον τορπιλισμό και βύθιση του καταδρομικού Belgrano.

Στην σύρραξη αυτή αποδείχτηκε πως οι Ζώνες Ναυτικού Αποκλεισμού είναι ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα ζητήματα στο δίκαιο των ενόπλων συγκρούσεων, που ακόμη και σήμερα αποτελεί ένα, αν όχι άλυτο, σίγουρα δύσκολο θέμα. Αρκετοί δικαστές, νομικοί, ιστορικοί και αναλυτές εκτιμούν πως οι διαφορές έχουν να κάνουν με την πιθανή στέρηση της ελεύθερης ναυσιπλοΐας στην ανοικτή θάλασσα, που από τα μέσα του 16ου αιώνα θεωρείται ότι ανήκει σε όλα τα κράτη του κόσμου.

Άλλοι πάλι θεωρούν πως η διχογνωμία έχει να κάνει με την έλλειψη μιας κοινά αποδεκτής πρακτικής από τα κράτη, αλλά και με το γεγονός πως οι εμπλεκόμενοι χρησιμοποιούσαν δύσκολη γλώσσα, με ασάφειες και αοριστίες. Ενώ στην ουσία αναφερόταν στο ίδιο θέμα άλλοι έλεγαν «Εμπόλεμη» ή «Πολεμική ζώνη», άλλοι «Ζώνη» ή «Περιοχή αποκλεισμού», άλλοι «Περιοχή Προστασίας», άλλοι «Περιοχή Θεάτρου Επιχειρήσεων».

Όσον αφορά το θέμα “κυριαρχίας”, σύμφωνα με τη σύμβαση για το δίκαιο της θάλασσας (UNCLOS ΙΙΙ) που ισχύει πλέον, το παράκτιο κράτος έχει κυριαρχικά δικαιώματα στην Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) (το άρθρο 56) αλλά και στην υφαλοκρηπίδα (άρθρο 77). Τα δικαιώματα αυτά είναι αποκλειστικά υπό την έννοια ότι αν το παράκτιο κράτος δεν εξερευνά ή δεν εκμεταλλεύεται τους φυσικούς του πόρους, κανείς δεν μπορεί να αναλάβει αυτές τις δραστηριότητες χωρίς ρητή συναίνεση του.

Διχάζει η βύθιση του Belgrano

Η νομιμότητα της βύθισης του Belgrano αμφισβητήθηκε λόγω διαφωνιών σχετικά με την ακριβή φύση της Ζώνης Ναυτικού Αποκλεισμού (MEZ) και με το εάν το μοιραίο καταδρομικό, τη στιγμή της προσβολής του, είχε λάβει πορεία για να επιστρέψει στη βάση του και συνεπώς δεν εκτελούσε επιχειρήσεις. Η Αργεντινή ισχυρίστηκε ότι η προσβολή έγινε 14 ώρες μετά τη πρόταση του προέδρου του Περού για ένα ειρηνευτικό σχέδιο. Όμως η πρωθυπουργός Θάτσερ και οι Βρετανοί διπλωμάτες δήλωσαν ότι δεν είδαν κάποιο έγγραφο με τέτοια πρόταση, παρά μόνο μετά την βύθιση του καταδρομικού.

Στην Αγγλία, σε όλα τα ΜΜΕ, γινόταν επί τρία χρόνια μετά τη βύθιση, συνεχείς αναφορές σε ενδεχόμενα λάθη, με αποτέλεσμα να ξεσπάσουν αρκετές πολιτικές αντιπαραθέσεις μεταξύ των βουλευτών, που άρχισαν να αλληλοκατηγορούνται για την νομιμότητα της προσβολής του πλοίου, το οποίο τονιζόταν συνεχώς πως ήταν εκτός της ζώνης αποκλεισμού. Την περίοδο εκείνη ο βουλευτής Tam Dalyell και μερικοί ανώτεροι κρατικοί λειτουργοί, σύρθηκαν στα δικαστήρια για διαρροή απορρήτων πληροφοριών. Όμως στο τέλος αθωώθηκαν.

Στην Αργεντινή, ο κυβερνήτης του Belgrano Héctor Bonzo, πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του εργαζόμενος σε μια “Ένωση φίλων του καταδρομικού Belgrano”, με σκοπό να βοηθήσει τα θύματα του ναυαγίου. Ο πλοίαρχος έγραψε στα απομνημονεύματα του (δημοσιεύθηκαν το 1992), ότι «δεν είναι σωστό να αποδεχτεί κανείς ότι η επίθεση του υποβρυχίου ήταν παράνομη». Επίσης, κατά τη διάρκεια συνέντευξής του το 2003, είχε δηλώσει ότι το καταδρομικό Belgrano είχε τυχαία δυτική πορεία τη στιγμή της επίθεσης και πως οι εντολές που είχε ήταν να επιτεθεί σε όποια βρετανικά σκάφη έμπαιναν στο βεληνεκές του οπλισμού του.

Τον Αύγουστο του 1994, μια επίσημη έκθεση του υπουργείου Άμυνας της Αργεντινής (που έγινε από τον επιθεωρητή των Ενόπλων Δυνάμεων Eugenio Miari), ανέφερε πως η βύθιση του καταδρομικού Belgrano θεωρείται «νόμιμη πολεμική πράξη». Όμως οι βετεράνοι και η μετέπειτα πρόεδρος της Αργεντινής Κριστίνα Φερνάντες, αναφέρονται στη βύθιση του καταδρομικού Belgrano ως «έγκλημα πολέμου». Ωστόσο, το ναυτικό της Αργεντινής είχε πάντα την άποψη ότι η βύθιση ήταν μια «νόμιμη πράξη πολέμου», μια θέση που συνεχώς κατέθετε στις έρευνες και δικαστήρια που γινόταν.

Το δίδαγμα της κρίσης

Οι αρχικές ενέργειες των Αργεντινών με τις επιτυχείς προσβολές των αεροπλάνων τους και τη βύθιση των βρετανικών πλοίων, ανέβασαν την δημοφιλία της κυβέρνησης αλλά μετά το βαρύ τίμημα του καταδρομικού (σε συνδυασμό με την μη εξεύρεση διεθνούς συμπαράστασης και με τις απώλειες που ακολούθησαν), οδήγησαν στην πλήρη αποτυχία της εκστρατείας και στην κατάρρευση της δικτατορίας Γκαλτιέρι.

Είναι ξεκάθαρο και σαφές, πως σήμερα μπορούν να θεσπιστούν Ζώνες Ναυτικού Αποκλεισμού (Maritime Exclusion Zones) που σκοπό θα έχουν την εξασφάλιση των κυριαρχικών δικαιωμάτων ενός παρακτίου κράτους. Επιπλέον, κανένα άλλο κράτος δεν έχει το δικαίωμα να εκτελέσει οποιαδήποτε ερευνητική δραστηριότητα, είτε στην υφαλοκρηπίδα, είτε στην Αποκλειστική Οικονομική του Ζώνη, χωρίς την ρητή του συγκατάθεση.

Σε διαφορετική περίπτωση κάθε ενέργεια χωρίς την άδεια του θα αποτελέσει κατάφωρη παραβίαση των κυριαρχικών δικαιωμάτων του και θα πρέπει να αντιμετωπιστεί κατάλληλα. Σε περίπτωση θεσπίσεως ΑΟΖ είναι απαραίτητο να τηρηθούν οι όλες οι προβλέψεις του Διεθνούς Δικαίου και κυρίως να χρησιμοποιηθεί μια αυστηρή, απλή και σαφής γλώσσα, που δεν θα αφήνει κανένα περιθώριο παρερμηνείας ή ελαστικότητας.

Τελειώνοντας θα αναφερθώ στο πιο σοβαρό κατά την άποψη μου στοιχείο: με τα υποβρύχια, λόγω της φύσης του πλοίου, μπορείς να κάνεις ό,τι δήλωση θέλεις (παράδειγμα να ανακοινώσεις την επιτήρηση κάποιας περιοχής, χωρίς αυτά να είναι παρόντα). Στη συγκεκριμένη κρίση, όταν ανακοινώθηκε η Ναυτική Ζώνη Αποκλεισμού, τα υποβρύχια ήταν ακόμη στις βάσεις τους στη Σκωτία και στο Γιβραλτάρ.

Το υποβρύχιο Conqueror ήταν στη κυριολεξία τυχερό που με την άφιξη του στον τομέα περιπολίας εντόπισε το καταδρομικό. Έτσι αποδείχτηκε, αφενός η δυνατότητα εξάσκησης του αποτελεσματικού ναυτικού ελέγχου, αφετέρου η εξασφάλιση της εφαρμογής των επιβαλλομένων, με την καθιέρωση της Ζώνης Ναυτικού Αποκλεισμού, μέτρων.