Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος στη Γραβιά – Το μνημείο έχει τη δική του ιστορία

Στις 6 Μαΐου 1888 ο Κωνσταντίνος Ν. Παπαμιχαλόπουλος (1852-1923) κλήθηκε από την επιτροπή του μνημείου για τον δολοφονημένον από Έλληνες αγωνιστή Οδυσσέα Ανδρούτσο (1788-1825), το οποίο θα στηνόταν στη Γραβιά. Σκοπός της επιστολιμαίας πρόσκλησης ήταν να εκφωνήσει τον πανηγυρικό λόγο κατά τα αποκαλυπτήρια του έργου στις 29 Μαΐου 1888.

Ο Κωνσταντίνος Ν. Παπαμιχαλόπουλος φέρεται γεννημένος στο λακωνικό χωριό Μολάοι. Ο πατέρας του Νικόλαος Κ. Παπαμιχαλόπουλος (1827-1888) υπήρξε δραστήριος πολιτικός. Τη μαρμάρινη προτομή του στο Α’ Κοιμητήριο Αθηνών (4ο Τμήμα) θα τη φιλοτεχνούσε ο φίλος του γιου του Κωνσταντίνου, Κεφαλλονίτης γλύπτης Γεώργιος Μπονάνος (1863-1940), ύστερα από τη φιλοτέχνηση της μαρμάρινης προτομής του Ανδρούτσου στη Γραβιά.

Μετά από την ολοκλήρωση των εγκύκλιων σπουδών του, ο Κωνσταντίνος ήρθε στην Αθήνα, προκειμένου να σπουδάσει στη Νομική Σχολή. Συνέχισε με νομικές σπουδές στη Γερμανία επί τριετία. Η απώλεια του πατέρα του τον έστρεψε προς την πολιτική, καθώς και προς άλλες συλλογικές κατευθύνσεις, όπου εκδήλωσε τη ζέση του. Νομικός και βουλευτής της λακωνικής επαρχίας της Επιδαύρου Λιμηράς, ήταν από τους πρωτεργάτες για την ίδρυση της Ελληνικής Γεωγραφικής Εταιρείας, διοργανώνοντας περιηγήσεις.

Ασχολήθηκε εξάλλου και με τον αθλητισμό, ενώ ανέπτυξε πολιτιστική και κοινωνική δράση ως παλαιό μέλος της αρχαιότερης τεκτονικής στοάς “Πυθαγόρας”, η οποία ιδρύθηκε στην Αθήνα το 1881 – επισημαίνουμε εδώ ότι δεν έχει αποτιμηθεί ο ρόλος των τεκτόνων στην ανίδρυση νεότερων δημόσιων μνημείων ανά την Ελλάδα. Το 1888 εξέδωσε στην Αθήνα τον πανηγυρικό λόγο του για το μνημείο του Ανδρούτσου στη Γραβιά, που τον αφιέρωσε στη μνήμη του στρατηλάτη Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. Από την πώληση του λόγου του στην τιμή των 50 λεπτών, φιλοδοξούσε να ενισχύσει την ανέγερση του μνημείου του Κολοκοτρώνη.

Η σχέση του Κ. Ν. Παπαμιχαλόπουλου με τον Ανδρούτσο άρχισε το 1873, οπότε ανέγνωσε ιστορική πραγματεία του για εκείνον στον Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσό. Η σημασία του μνημείου του Ανδρούτσου στη Γραβιά είναι ιδιαίτερη, διότι είναι το πρώτο που θα στηνόταν σε ιστορικό τόπο, στο χάνι, όπου στις 8 Μαΐου 1821, ο Ανδρούτσος με ομάδα 118 ανδρών κατέβαλε πολυάνθρωπο στρατιωτικό σώμα του Ομέρ Βρυώνη.

Προεργασία και μελέτη

Στις αρχές του 1888 ο Μπονάνος μόλις είχε επιστρέψει από τη Ρώμη, όπου είχε πάει για να συνεχίσει τις σπουδές του στη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών, κοντά στον Girolamo Masini (1840-1885), μετά από τη μαθητεία του στο Σχολείο των Τεχνών της Αθήνας, κοντά στον Λεωνίδα Δρόση (1834-1883).

Από τον Φεβρουάριο του 1888 δουλεύει για τη μαρμάρινη προτομή του Ανδρούτσου, ένα από τα πρώτα έργα του σε δημόσια θέα. Η προτομή του Μπονάνου εκτέθηκε στον χώρο που είχε ως εργαστήριό του, ο οποίος προηγουμένως ανήκε στον δάσκαλό του Δρόση, στην οδό Λιοσίων 14, στην Πλατεία Βάθης, στα τέλη Απριλίου του 1888. Τον Μάιο του 1888 η έτοιμη προτομή του Ανδρούτσου έφτανε στο Χάνι της Γραβιάς.

Τη μορφή ο γλύπτης την αποδίδει ρωμαλέα, με το πρόσωπο στραμμένο προς τη γη. Πάνω σε πυραμιδοειδή στήλη-κόλουρο οβελίσκο υψώνεται η υπερφυσικού μεγέθους μορφή του Ανδρούτσου. Ο καλλιτέχνης στηρίχθηκε και σε χαρακτική απεικόνιση του ήρωα, όπως ομολογεί ότι έκανε και ο Θανάσης Απάρτης (1899-1972) στη μαρμάρινη προτομή του Ανδρούτσου στο Πεδίον του Άρεως το 1935.

Το πρότυπο της προτομής παραπέμπει στο τετράστιχο  του δημοτικού τραγουδιού: «Σα βράχος είν’ οι πλάτες του, σαν κάστρο η κεφαλή του / και τα πλατειά τα στήθια του τοίχος χορταριασμένος». Κάτω από την προτομή προστέθηκε κλαδί δάφνης, άλλοτε επιχρυσωμένο. Στη βάση της πρόσοψης του μνημείου, ο γλύπτης έχει ενσωματώσει μαρμάρινη πλάκα με ανάγλυφο δάφνινο στεφάνι πάνω σε καριοφίλι και πάλα, προσφορά του Γαλαξειδιού για τους 52 δικούς του πεσόντες, μετά από τη μάχη της Αλαμάνας, στη μάχη της Γραβιάς, ενώ πιο κάτω το στεφάνι από τους Λαμιείς το είχε λαξεύσει ο Λάζαρος Φυτάλης (1831-1909).

Αποκαλυπτήρια στη Γραβιά

Ο Μπονάνος ξαναθυμήθηκε αρκετά χρόνια αργότερα, το 1914, σε ανάγλυφο στο γύψινο πρόπλασμα του μνημείου του για τον θρίαμβο της Ελλάδος, τη μάχη της Γραβιάς, με την Νίκη να σέρνει στον χορό τον Ανδρούτσο και τα πολλά παλικάρια του, ανάμεσα στα οποία και τον αρχηγό των Γαλαξειδιωτών Ιωάννη Δ. Μητρόπουλο (1780-1821), που ο Γάλλος ζωγράφος Louis Dupré (1789-1837) τον είχε γνωρίσει στη Ρώμη και τον απεικόνισε ως Νικολάκη Μητρόπουλο να υψώνει τη σημαία το 1821, τη μέρα της Ανάστασης, στο φρούριο των Σαλώνων, της σημερινής Άμφισσας.

Στα αποκαλυπτήρια του μνημείου στη Γραβιά παρέστησαν το βασιλικό ζεύγος του Γεωργίου Α’ (1845-1913) και της Όλγας (1851-1926), η βασιλική οικογένεια, ο πρωθυπουργός Χαρίλαος Τρικούπης (1832-1896), μέλη της κυβέρνησης, δημοσιογράφοι και πλήθος κόσμου. Συγκινητική εξάλλου θα ήταν η παρουσία του τελευταίου επιζώντος ήρωά της, του γηραιού Γαλαξειδιώτη Ανδρέα Παπαλεξόπουλου (Σπανανδρέα), που θυμόταν την αντάρα και τον καπνό του ολέθρου, όπως γράφει η “Ακρόπολις Φιλολογική” (31 Ιανουαρίου 1888), ενώ πέθανε 104 ετών και τάφηκε στο Γαλαξείδι.

Ο ποιητής Αχιλλεύς Παράσχος (1838-1895) προσφώνησε έμμετρα τον ήρωα. Ποίημα για τον Ανδρούτσο θα έγραφε και ο αδελφός του Αχιλλέα, γραμματέας του Κωλέττη, Γεώργιος Παράσχος (1822-1886), απαγγέλλοντάς το κατά την ανακομιδή των οστών του ήρωα. Ποιητικός διαγωνισμός, τέλος, απέφερε γύρω στα τριακόσια επιγράμματα για τον Ανδρούτσο, που, παράλληλα προς το μνημείο του, υπογράμμιζαν τα ηρωικά κατορθώματά του.

Εκατονταετηρίδα

Το 1893 ο εκδότης της Νέας Εφημερίδος, τέκτων της στοάς “Αττικός Αστήρ” Δημήτριος Γρ. Καμπούρογλου (1852-1942), με αφορμή τα εκκρεμή μνημεία Κολοκοτρώνη 120 χρόνια από τον πρώτο έφιππο ανδριάντα στη νεότερη Ελλάδα και Διάκου, απευθύνθηκε προς τον πρόεδρο της επιτροπής για το μνημείο Ανδρούτσου Μιχ. Κυργούσιο, ρωτώντας τον πώς κατόρθωσε μέσα σε 130 μέρες να το περατώσει.

Και ο Κυργούσιος απάντησε: 1/ Ανέλαβε πλήρως την ευθύνη της ποιότητας του έργου. 2/ Έλειψαν οι διάφορες επιτροπές, κάτι που επιτάχυνε την εκτέλεσή του. 3/ Εργάστηκε νυχθημερόν 20 ώρες. 4/ Έγραψε 3000 επιστολές και τηλεγραφήματα, πληρώνοντας 1000 δρχ. σε γραμματόσημα, κ.τ.τ. 5/ Ήταν καλός πεζοπόρος, ιππέας και ολίγον εισαγγελέας για να φωνάζει, για να απειλεί, και στην ανάγκη για να φυλακίζει χτίστες, μαρμαρογλύπτες, σιδηρουργούς, κ.ά. 6/ Πήρε πάνω του χρέος 8340 δρχ. για τη δαπάνη των αποκαλυπτηρίων, χωρίς να φάει και να πιει ο ίδιος, έχοντας επιπλέον την τύχη να είναι πρωθυπουργός ο φειδωλός και ευσυνείδητος Τρικούπης.

Με τον εορτασμό της Εθνικής Εκατονταετηρίδος της Επανάστασης, το 1930, ο καταγόμενος από την Αταλάντη Φθιώτιδος, που τότε ήταν ενιαίος με τη Φωκίδα δήμος, υφυπουργός της Συγκοινωνίας Νικόλαος Αβραάμ (1888-1954) κατέθεσε στεφάνι, ενώ παρέστησαν ο αντιστράτηγος Κωνσταντίνος Μανέτας (1879-1960), οι αρχές του νομού Φθιωτιδοφωκίδος και οι πρόεδροι των γειτονικών κοινοτήτων.

Τότε προστέθηκε στην τρίβαθμη κρηπίδα του μνημείου το εξής κεφαλαιογράμματο έμμετρο τετράστιχο επίγραμμα του Κωστή Παλαμά (1859-1943): «Θρέμμα του Ανδρούτσου πρέπει σου / της Δόξας το στεφάνι / ναό της Νίκης έχτισες / με της Γραβιάς το Χάνι». Στο πλαίσιο του εορτασμού, ο Μπονάνος δημιούργησε γύψινο πρόπλασμα μεταλλίου με τη μορφή του Ανδρούτσου σε φυσικό μέγεθος, που λανθάνει.