Το μέλλον της Ευρώπης – Συμπολιτεία κρατών ή γραφειοκρατία των Βρυξελλών;

Γράφουν οι Στέλιος Περράκης και Πάνος Γρηγορίου *

Στις 9 Μαΐου 2021, 70 χρόνια μετά την ιστορική Δήλωση του Robert Schuman, άρχισε στο Στρασβούργο η Διάσκεψη για το μέλλον της Ευρώπης. Μία ξεχωριστή διαδικασία στην εξελικτική πορεία για τις αναζητήσεις της Ευρώπης ως οντότητας διακυβέρνησης και της θέσης της στον κόσμο. Και τούτο, στην ιδιαίτερη συγκυρία της πανδημίας με τις αποδομητικές συνέπειές της, αποτελεί μία κρίσιμη πληθυντική διαδικασία για το μέλλον της Ευρώπης.

Ο Μάιος σηματοδοτεί κυριολεκτικά για την Ευρώπη, την αφετηρία του ευρωπαϊκού ενοποιητικού εγχειρήματος, μετά από τη λαίλαπα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Από τη μία, στις 5 Μαΐου 1949, η υπογραφή της Συνθήκης του Λονδίνου, με την οποία γεννιέται το Συμβούλιο της Ευρώπης. Ένας πολιτικός διακυβερνητικός θεσμός, που σταδιακά ενσωμάτωσε το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης (σήμερα 47 κράτη, συμπεριλαμβανομένων Ρωσίας και Τουρκίας) με ένα –διακηρυκτικά– πολιτικό σχέδιο ενοποίησης της Ευρώπης και πρόταγμα τη Δημοκρατία, τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και το Κράτος Δικαίου. Η “μεγάλη Ευρώπη”, τα όρια της οποίας κείνται ως τον Καύκασο, αλλά και το Βλαδιβοστόκ.

Από την άλλη, η Δήλωση του Schuman στις 9 Μαΐου 1951, αφετηρία της κοινοτικής και μετέπειτα ενωσιακής διαδικασίας οικονομικής ολοκλήρωσης, με συνοδευτικές πολιτικές εσωτερικής-εξωτερικής δράσης και με αναζήτηση πολιτικής ενοποίησης στις διεθνείς σχέσεις. Από τους έξι των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων στους “28” της ΕΕ και μετά το Brexit στους “27” (και των πολλών υποψηφίων προς ένταξη), η “Ευρώπη των Βρυξελλών” με ταυτότητα και κινήσεις ομοσπονδίωσης.

Είναι αξιοσημείωτο ότι και οι δύο εκδοχές για την Ευρώπη έχουν ιστορική κοιτίδα τις Αξίες και Αρχές που επεξεργάστηκε και προώθησε η Ευρωπαϊκή Κίνηση (Mouvement Européen) ως σχέδιο για τη νέα μεταπολεμική Ευρώπη, το 1948. Και τούτο καταγράφεται ουσιαστικά στη μεταγενέστερη πορεία σύγκλισης των δύο Διεθνών Οργανισμών (Συμβούλιο της Ευρώπης και ΕΕ), ιδίως με την εφαρμογή νομικών αρχών και κανονιστικού πλαισίου που εκπορεύονται βασικά από τον ρομαντισμό του Στρασβούργου, με δεσπόζουσα θέση την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και τη σχετική συνεργασία προς όφελος των Ευρωπαίων πολιτών.

“Η γραφειοκρατία των Βρυξελλών”

Αυτή η Ευρώπη (πέρα από συμβολισμούς και διαρκώς διευρυνόμενη εταιρική σχέση σε κοινούς στόχους) ως “Συμπολιτεία κρατών και λαών” κατά την έκφραση του Δημήτρη Τσάτσου, ως δικαιοταξία αρχών και ως σύστημα δημοκρατικής ασφάλειας και κοινωνικής προστασίας, γνώρισε τα τελευταία χρόνια σωρευτικά αλλεπάλληλες κρίσεις, που είχαν σημαντικές επιπτώσεις στις εθνικές κοινωνίες. Κρίση οικονομική, μεταναστευτική, θεσμική, σε επίπεδο δημοκρατίας και κράτους δικαίου, ασφάλειας, πολιτική, με ακραίες επιλογές αλλοπρόσαλλων πολιτικών σχημάτων λαϊκισμού, εθνικισμού και μισαλλοδοξίας με πρόσχημα την εκάστοτε κρίση.

Η ΕΕ οράται εν πολλοίς ως η “γραφειοκρατία των Βρυξελλών”, χωρίς ευελιξία στις προκλήσεις, αποξενωμένη από τον Ευρωπαίο πολίτη, ευεπίφορη στην κριτική για απουσία ευαισθησίας και αλληλεγγύης, αλλά και με πολιτικές συχνά απρόσφορες να ανταποκριθούν στην καθημερινότητα των ερωτημάτων των πολιτών. Ωστόσο, αυτή η Ευρώπη προχωρεί μέσα από τις κρίσεις, που απειλούν με παρεκκλίσεις από την πορεία της σύγκλισης, της συνοχής και της θεσμικής ομογενοποίησης.

Προχωρεί προς μια ομοσπονδίωση αντιλήψεων και πολιτικών και μέσα από τις αποτυχίες, και τα ελλείμματα λόγω απουσίας σχετικής πολιτικής βούλησης για φυγή προς τα εμπρός. Όχι πάντα με τον ίδιο σταθερό βηματισμό, άλλοτε πλάγια, άλλοτε κοντοστέκοντας, αλλά προχωρεί. Ακόμα και με τη δοκιμασία σε επίπεδο αρχών/αξιών (σεβασμός της δημοκρατίας, του πολίτη, της ετερότητας/διαφορετικότητας του άλλου κ.λπ.).

Το μέλλον της Ευρώπης

Σε ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον αλληλεξάρτησης και νέων ισχυρών διεθνών δρώντων (Κίνα, Ινδία), σε συνθήκες αποδυναμωμένης παρέμβασης του ΟΗΕ, με την αναδυόμενη πίεση λαϊκών διεκδικήσεων σε κοινωνική/οικονομική συμπίεση και τις συγκρούσεις στις περιφέρειες, απαιτείται ένας άλλος ρόλος στα ζητήματα της Ανάπτυξης (Agenda 2030 του ΟΗΕ, Agenda 2063 για την Αφρική), Περιβάλλοντος, Κλίματος και βέβαια Διεθνούς Ασφάλειας.

Το μέλλον της Ευρώπης πρέπει να στοχεύει σε μια ώριμη πορεία, βασισμένη στην πλούσια κληρονομιά σε επίπεδο αρχών/αξιών, όπως και στο διαμορφωμένο δικαιοπολιτικό κεκτημένο. Μένει, βέβαια, να αποδειχθεί, αν μπορεί κάτι τέτοιο να υποστηριχθεί σήμερα από τις ευρωπαϊκές πολιτικές ελίτ, αν τα θεμέλια των αξιών του 1948 είναι επαρκές αντιστάθμισμα στα ελλείμματα/αδυναμίες της Συνθήκης της Λισαβώνας σε επίπεδο εφαρμογής του ενωσιακού κεκτημένου, αν τέλος οι αδυναμίες στην εξωτερική δράση της ΕΕ ως διεθνούς δρώντος μπορούν να αμβλυνθούν.

Αυτά συγκλίνουν στο ότι θα πρέπει να οδηγηθούμε στην Αναθεώρηση των Συνθηκών. Η Ευρώπη έχει ανάγκη κάτι τέτοιο και την προοπτική αυτή τη θεωρούμε απαραίτητο θεσμικό βήμα για να ξεπεραστούν αγκυλώσεις και να απαντηθούν προκλήσεις. Εξάλλου, ο “παλιός” Ευρωπαίος (ως homo economicus) είναι πλέον “δημοκρατικός πολίτης”, με πρόσημο ευρωπαϊκής ιθαγένειας και πρέπει να έχει και αυτός ατομικά/συλλογικά τον ρόλο που του αναλογεί στις εξελίξεις.

Για μια συνεκτική και δημοκρατική Ευρώπη

Η συμμετοχή, η διαφάνεια και το άνοιγμα σε κάθε κατεύθυνση είναι βασικές αρχές που διέπουν τη νέα Διάσκεψη για το μέλλον της Ευρώπης. Οι αρχές αυτές είναι απόρροια της φιλοσοφίας του αναθεωρητικού κειμένου της Λισαβώνας και ιδίως του Ευρωπαϊκού Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων. Η Διακήρυξη Schuman (9 Μαΐου 1950) προσέφερε στον κάθε Ευρωπαίο την ελπίδα της ευημερίας μέσα από το κοινό ευρωπαϊκό όραμα. Μέσω της σημερινής Διάσκεψης ο Ευρωπαίος γίνεται Πολίτης και καλείται να συμμετέχει με  θεσμικό ρόλο στη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού μέλλοντος.

Η ευρωπαϊκή διακυβέρνηση, η αποδοχή της συμμετοχικής δημοκρατίας, αποκτά πλέον και θεσμική σημασία. Σκεπτόμενοι την εφαρμογή της ευρωπαϊκής διακυβέρνησης, βλέπουμε τη νέα αυτή κυβερνητική τέχνη. Δεν έχει σημασία ποιες πρακτικές πηγάζουν από την διακυβέρνηση. Σημασία έχει η συνοχή μεταξύ της έννοιας και της πραγματικότητας αυτών των πρακτικών, όπου ο κάθε ευρωπαϊκός συντελεστής καλείται να διαδραματίσει συγκεκριμένο ρόλο.

Επομένως, είναι σημαντική η ανάδειξη του πολίτη σε κέντρο των ενωσιακών εξελίξεων, αλλά δεν σημαίνει αυτόματα ότι δίνεται απάντηση στο ζήτημα της λειτουργίας της ευρωπαϊκής δημοκρατίας. Υπάρχει κίνδυνος η διακυβέρνηση να μεταβληθεί σε απλή μηχανική διεργασία, αποκλείοντας οποιαδήποτε αναφορά στη δημοκρατική νομιμότητα μιας τέτοιας πρακτικής. Έτσι, δικαιολογεί τη χρήση αυτής της έννοιας από την ανάγκη να βρεθούν τα κατάλληλα θεσμικά εργαλεία έτσι ώστε να τύχουν της καλύτερης δυνατής διαχείρισης οι πολλές ιδιαιτερότητες της ΕΕ και οι μοναδικοί τρόποι διαχείρισης που αναπτύσσει.

Η έννοια της διακυβέρνησης εκτιμάται ως ικανή να καταστήσει δυνατή την κατανόηση φαινομένων και διαδικασιών που μέχρι στιγμής δεν έτυχαν της ανάλογης προσέγγισης. Τέτοιες είναι π.χ. οι επιπτώσεις των ευρωπαϊκών πολιτικών στις εθνικές πολιτικές (δηλαδή μια κατανοητή ανάλυση της έννοιας του εξευρωπαϊσμού), η κοινωνικοποίηση των ευρωπαϊκών ελίτ και η άσκηση επιρροής του τρόπου λειτουργίας της σε κάθε μορφής οργανωμένο συμφέρον στο πλαίσιο της Ένωσης.

Προορίζεται ακόμη να αντικαταστήσει την έννοια της “εξωτερικής πολιτικής” διότι, κατά μια έννοια, η εξωτερική διακυβέρνηση καλύπτει ένα ευρύτερο πεδίο πολιτικής δράσης που περιλαμβάνει το εμπόριο, την αναπτυξιακή βοήθεια και άλλες εξωτερικές δράσεις που θεωρούνται επέκταση των εσωτερικών αρμοδιοτήτων της ΕΕ. Άλλωστε, η πρόβλεψη της συμμετοχής του Υπάτου Εκπροσώπου για την Εξωτερική Πολιτική (ΚΕΠΠΑ) στην δομή της Διάσκεψης, αποδεικνύει, αφενός την σημασία της εξωτερικής πολιτικής και ασφάλειας για το μέλλον της Ευρώπης, αφετέρου την δυναμική του διεθνούς ρόλου της ΕΕ.

Ένα αποφασιστικό βήμα της ΕΕ

Η  προβληματική περί ευρωπαϊκής διακυβέρνησης και ισόρροπης δημοκρατικής σχέσης μεταξύ των οργάνων της Ένωσης που εκφράζουν την αντιπροσωπευτική (έμμεση) δημοκρατία και των συνιστωσών εκείνων που εκφράζουν την συμμετοχική (άμεση) δημοκρατία, θα καλύψει την διαρθρωτική δομή του δημοκρατικού διαλόγου μεταξύ ευρωπαϊκής κοινωνίας και ενωσιακού συστήματος. Η διάρθρωση αυτής της δομής, με χαρακτήρα περιφερειακό, εθνικό και ευρωπαϊκό θα παραπέμπει στην Κοινή Προεδρία της Διάσκεψης, στο Εκτελεστικό Συμβούλιο, στην Κοινή Γραμματεία και στη Συνέλευση.

Η Κοινή Προεδρία θα έχει τη συντονιστική ευθύνη και θα λειτουργεί υπό την αιγίδα των τριών θεσμικών οργάνων, δηλαδή Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Σε όλο τα φάσμα αυτής της δομής θα διασφαλίζονται η ίση εκπροσώπηση των τριών θεσμικών οργάνων, αλλά και εκείνη μεταξύ ανδρών και γυναικών. Το Εκτελεστικό Συμβούλιο θα απαρτίζεται από τα τρία θεσμικά όργανα, που θα έχουν και την ευθύνη της συμπροεδρίας του, ενώ ως παρατηρητές θα καλούνται το προεδρείο της COSAC, η Επιτροπή των Περιφερειών, η Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή, τα υπόλοιπα θεσμικά όργανα της Ένωσης και οι κοινωνικοί εταίροι.

Το Συμβούλιο θα αποφασίζει εφ’ όλης της θεματικής ύλης που θα απασχολεί την Διάσκεψη και θα αναφέρεται στην Προεδρία. Θα υφίστανται επίσης, η Κοινή Γραμματεία με ισότιμη εξάρτηση από τα τρία θεσμικά όργανα και η Συνέλευση (Ολομέλεια), που διαχειριζόμενη τις αποφάσεις των πρωτοβουλιών των πολιτών θα εκδίδει σχετικές συστάσεις με ποικίλη θεματολογία. Η Ολομέλεια θα συνέρχεται μία φορά το εξάμηνο. Η Διάσκεψη είναι ένα αποφασιστικό θεσμικό και πολιτικό βήμα της ΕΕ και των πολιτών της προς ένα κοινό δημοκρατικό μέλλον.

Θα συμπεριλάβει στην ενωσιακή καθημερινότητα όλα εκείνα θα θέματα που προβληματίζουν τους Ευρωπαίους πολίτες, προκαλώντας τους συχνά απογοήτευση για την τύχη του ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Όμως, με την Διάσκεψη ο πολίτης παίρνει μια θέση σημαντική στον επανασχεδιασμό του ενωσιακού συστήματος. Ακόμη, και στην περίπτωση αναθεώρησης της Συνθήκης της Λισαβώνας.

---

* Ο Πάνος Γρηγορίου είναι καθηγητής Διεθνών και Ευρωπαϊκών Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου