Βαλυράκης και Κολλάς: Δύο θάνατοι, δυο διαδρομές και η παρακμή του ΠΑΣΟΚ

Το τελευταίο χρονικό διάστημα έφυγαν από τη ζωή δύο πολιτικά πρόσωπα, που αποτέλεσαν παραδειγματικές στιγμές του πολιτικού και κοινωνικού αγώνα σε διαφορετικές περιόδους. Αμφότεροι υπήρξαν χαρακτηριστικές περιπτώσεις της ιδεολογικής αλλά και πολιτικο-οργανωτικής ταυτότητας του ΠΑΣΟΚ, της διαμόρφωσης, εξέλιξης αλλά και των ορίων της, δραστηριοποιούμενοι ενεργά σε διαφορετικά τμήματα της κομματικής του δομής.

Ο Σήφης Βαλυράκης, από τα Χανιά της Κρήτης, βενιζελικής πολιτικής καταγωγής, υιός αξιωματικού στρατού ξηράς, διακριθέντος στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο και μετέπειτα βουλευτή της Ένωσης Κέντρου, αποτελεί χαρακτηριστική εκδοχή του αγωνιστικού τμήματος της προδικτατορικής κεντροαριστεράς, ιδίως της ΕΔΗΝ. Ενός μαχόμενα δημοκρατικού χώρου που ριζοσπαστικοποιήθηκε ακόμα περισσότερο στα χρόνια της δικτατορίας, σε αντιιμπεριαλιστική-εθνικοαπελευθερωτική-σοσιαλιστική κατεύθυνση. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι πλέον συγκρουσιακές αντιδικτατορικές ενέργειες  –μέχρι την αγωνιστική αφύπνιση του φοιτητικού κινήματος από το 1971 και μετά– έλαβαν χώρα από αντιστασιακές οργανώσεις με πολιτική καταγωγή από το προδικτατορικό κέντρο (Ελληνική Αντίσταση / Παναγούλης, ΠΑΚ, Δημοκρατική Άμυνα).

Ο Βαλυράκης, μέλος της ΕΔΗΝ και του ΠΑΚ στη συνέχεια, καταζητούμενος επί τρία χρόνια για βομβιστικές επιθέσεις, συνελήφθη, βασανίστηκε στο ΕΑΤ-ΕΣΑ, απέδρασε με κινηματογραφικό τρόπο δύο φορές από τις φυλακές του δικτατορικού καθεστώτος. Στη συνέχεια υπήρξε κρατούμενος για πολλούς μήνες σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Αλβανία σε απάνθρωπες συνθήκες, απ’ όπου αφέθηκε ελεύθερος ύστερα από ενεργοποίηση –και αφού κατόρθωσε ο ίδιος να γνωστοποιήσει την κατάσταση εγκλεισμού του– των διεθνών διασυνδέσεων του αρχηγού του ΠΑΚ με τον μαοϊκό κόσμο. Παράδειγμα δημοκράτη, γενναιόψυχου αγωνιστή της αντιδικτατορικής πάλης σε πολύ δύσκολες συνθήκες.

Ιδρυτικό μέλος του ΠΑΣΟΚ στη μεταπολίτευση, μετείχε σε όλες τις εσωκομματικές συγκρούσεις που μορφοποίησαν τον συγκεκριμένο χώρο. Αποτέλεσε ενεργό τμήμα του ανδρεοπαπανδρεϊκού μηχανισμού, πιστός στην κομματική ηγεσία, μέλος της Κ.Ε. του κόμματος, βουλευτής και υπουργός στις κυβερνήσεις του Ανδρέα Παπανδρέου. Σταθερά ενταγμένος στο χώρο της εσωκομματικής αντιπολίτευσης την περίοδο Σημίτη, στις κυβερνήσεις του οποίου ουδέποτε μετείχε. Υπήρξε κριτικός σε χειρισμούς ζητημάτων εξωτερικής πολιτικής και ιδίως εθνικών θεμάτων απέναντι στην τότε κυβέρνηση.

Χαρακτηριστική ήταν η δημόσια αντίδραση του, μαζί με άλλους βουλευτές, στην παράδοση του Οτζαλάν το 1999. Η καχυποψία και αρνητική διάθεση προς το πρόσωπό του από τον αμερικανικό παράγοντα, προερχόμενη από τις δεκαετίες του ’70 και του ’80, παρέμεινε ενεργός μέχρι το τέλος, όπως μαρτυρά το επεισόδιο του 2009 στη Νέα Υόρκη. Επιπλέον ο Βαλυράκης διατηρούσε ενεργό το μέτωπο ενάντια στην Siemens και τον ρόλο της στην ελληνική πολιτική ζωή. Τα μνημονιακά χρόνια είχε αποστασιοποιηθεί από το ΠΑΣΟΚ και βρισκόταν εγγύτερα στον ΣΥΡΙΖΑ.

Ο συνδικαλιστής που έγινε εκσυγχρονιστής

Ο Ανδρέας Κολλάς, από το Πέραμα με καταγωγή από την Φρίξα Ηλείας, υπήρξε ενεργό στέλεχος του ΠΑΣΟΚ, ενταγμένος στο συνδικαλιστικό βραχίονα του κόμματος (ΠΑΣΚΕ). Έγινε ευρύτερα γνωστός την περίοδο του αγώνα του συνδικάτου της ΕΑΣ, του Σωματείου των Οδηγών των Αστικών Λεωφορείων, την περίοδο 1992-1993, όταν η κυβέρνηση Μητσοτάκη επιχείρησε να τα ιδιωτικοποιήσει.

Τα αστικά λεωφορεία που ανήκαν στο συγκρότημα Ανδρεάδη, είχαν κρατικοποιηθεί, όπως και ολόκληρος ο όμιλος Ανδρεάδη (εμβληματική περίπτωση μονοπωλιακού καπιταλισμού στην ελληνική οικονομία, εφοπλισμός-ναυπηγεία, τράπεζες, συγκοινωνίες κ.α.), από την κυβέρνηση Κωνσταντίνου Καραμανλή, την περίοδο 1976-77 (εποχή της λεγόμενης σοσιαλμανίας Παπαληγούρα). Η κυβέρνηση Μητσοτάκη, εφαρμόζοντας τη νεοφιλελεύθερη γραμμή της, επιχείρησε την ιδιωτικοποίηση των αστικών συγκοινωνιών. Κατήργησε την κρατική ΕΑΣ τον Ιούλιο 1992, απολύοντας 8.500 εργαζομένους και πούλησε άδειες σε ιδιώτες κυρίως πρώην οδηγούς των αστικών λεωφορείων, οι οποίοι είχαν συγκροτήσει την εταιρεία ΣΕΠΕ. Ένα μοντέλο ανάλογο των υπεραστικών λεωφορείων ΚΤΕΛ.

Ο απεργιακός αρχικά και στη συνέχεια μαχητικός αγώνας του σωματείου της ΕΑΣ, υπήρξε ένας επίμονος ταξικός-εργατικός αγώνας διάρκειας 18 μηνών υπέρ του δημοσίου χαρακτήρα των αστικών συγκοινωνιών, κάποιες φορές και βίαιος. Τελικά ήταν νικηφόρος, καθώς η κυβέρνηση Ανδρέα Παπανδρέου, αμέσως μετά τη νίκη του ΠΑΣΟΚ στις εκλογές του 1993 – και δεδομένης της συνεχιζόμενης κινητοποίησης του Σωματείου της ΕΑΣ ακόμα και στην προεκλογική περίοδο – επανακρατικοποίησε τα αστικά λεωφορεία μέσω του ΟΑΣΑ.

Ο αγώνας του σωματείου της ΕΑΣ, υπήρξε ένας παραδειγματικός αντινεοφιλελεύθερος-εργατικός αγώνας, εκδοχή ενός μαχητικού ταξικού συνδικαλισμού. Μαζί με το μαθητικό εκπαιδευτικό κίνημα των καταλήψεων στα σχολεία (1990-91) και το Μακεδονικό (1992-3), αποτέλεσαν τα τρία κομβικά ζητήματα που συμπύκνωσαν την αντινεοφιλελεύθερη μαζική πάλη σε πατριωτική γραμμή απέναντι στην κυβέρνηση Μητσοτάκη την περίοδο 1990-93. Στιγμές της ενότητας εθνικού-κοινωνικού που εξέφραζε το ανδρεϊκό ΠΑΣΟΚ.

Ο Ανδρέας Κολλάς, υπήρξε Πρόεδρος του Σωματείου της ΕΑΣ. Στο πρόσωπό του και την αγωνιστική του στάση (όπως και του Γεν. Γραμματέα του Σωματείου Χρήστου Σταμούλου/ΕΣΑΚ-ΚΚΕ), εκφράστηκε ο μαχητικός αγώνας των εργαζομένων του κλάδου. Ο Κολλάς ήταν μέλος της Διοίκησης της ΓΣΕΕ για πολλά χρόνια. Στο 4ο συνέδριο του ΠΑΣΟΚ το 1996 στήριξε την εκσυγχρονιστική τάση της γραφειοκρατίας του κόμματος για την διαδοχή, όπως και η πλειοψηφία του ισχυρού συνδικαλιστικού βραχίονα του κόμματος, που άλλωστε αποτέλεσε δομικό της στοιχείο. Στα μνημονιακά χρόνια ο Κολλάς αποστασιοποιήθηκε από το ΠΑΣΟΚ και κινήθηκε εγγύτερα στον ΣΥΡΙΖΑ.

Παραδειγματικές περιπτώσεις Βαλυράκη και Κολλά

Η διαδρομή τόσο του Βαλυράκη, όσο και Κολλά αποτελούν παραδειγματικές περιπτώσεις της πολιτικής φυσιογνωμίας και της κοινωνικής-γεωγραφικής ρίζας ΠΑΣΟΚ. Ένα δημοκρατικό-προοδευτικό μαζικό πολιτικό ρεύμα, που ριζοσπαστικοποιείται τόσο προδικτατορικά όσο και εναντίον της Χούντας, μορφοποιείται θεωρητικά και οργανωτικά από τον Ανδρέα Παπανδρέου στην κομματική-κινηματική μορφή του ΠΑΣΟΚ.

Ένα συλλογικό εγχείρημα έκφρασης της ιδιομορφίας της χώρας, των δομών, των σχέσεων, της ιστορίας της, στη διεθνική της κίνηση, των εθνικών και δημοκρατικών αγώνων της κοινωνικής πλειοψηφίας του λαού, των κυριαρχούμενων κοινωνικών τάξεων, των μη προνομιούχων στην ιστορική τους εξέλιξη, που δεν ολοκληρώνεται ιδεολογικο-πολιτικά (εκδοχή Βαλυράκη). Συγκροτείται ως κόμμα μαζών, αρχικά ως αριστερό σοσιαλιστικό κίνημα νεομαρξιστικής κατεύθυνσης, στη συνέχεια εξελίσσεται σε κόμμα της παραδοσιακής σοσιαλδημοκρατίας και τέλος σε σοσιαλφιλελεύθερο κόμμα.

Είναι αγκυρωμένο στις δυνάμεις της μισθωτής εργασίας με ιδιαίτερη εκπροσώπηση, ακόμα και πολιτικο-οργανωτική, της πλειοψηφίας της εργατικής τάξης. Μια εκπροσώπηση που από εργοστασιακή βιομηχανική αλλά και του ευρύτερου δημοσίου τομέα, σταδιακά λόγω και της κίνησης των οικονομικών δομών και διαμόρφωσης των ιδιαίτερων μορφών των παραγωγικών σχέσεων μέσα στη δεκαετία του ’80 και της έντονης διαπάλης εντός και εκτός του κόμματος την περίοδο 1983-1989, μετεξελίσσεται σταδιακά.

Κινήματα ταξικού αμυντισμού-κοινωνικού ανταγωνισμού, που αδυνατούν να μετεξελιχθούν από οργανώσεις κλαδικής διεκδίκησης σε κινήματα σοσιαλιστικής αυτοδιαχείρισης, κυρίως στους χώρους δουλειάς της κοινής ωφέλειας, των δημοσίων αγαθών, των κρατικοποιημένων επιχειρήσεων, αλλά και στο μηχανισμό διοίκησης της ΓΣΕΕ-Ομοσπονδιών. Σχέση εκπροσώπησης, που μέσα από την γραφειοκρατικοποίησή τους, θα οδηγηθεί σε πρώτη φάση σε νεοκορπορατίστικες διευθετήσεις ως επικρατούσα κατάσταση και ακολούθως στον κοινωνικό εταιρισμό, ιδίως από το 1993 και μετά (περίπτωση Κολλά), σε συνθήκες νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης.

Το ανδρεϊκό ΠΑΣΟΚ, κόμμα της Εθνικής Λαϊκής Ενότητας, δηλαδή μιας ταξικής συμμαχίας των κυριαρχούμενων κοινωνικών στρωμάτων σε ισότιμη -σχεσιακή βάση, είχε εργατική ταυτότητα, ενισχύοντας υλικά και θεσμικά τη μισθωτή εργασία, την εργατική τάξη, χωρίς να είναι εργατίστικο. Την ίδια στιγμή προχωρούσε σε δημοκρατικές τομές και μεταρρυθμίσεις, με πολιτική βούληση υπεράσπισης του δημοσίου αγαθού ακόμα και σε οριακές καταστάσεις.

Αυτή λ.χ. θα μπορούσε να είναι μια ανάγνωση της στάσης του Βαλυράκη ως Υπουργού Δημόσιας Τάξης, τον Νοέμβριο 1995, με τον ν-π 1268/82, που θέσπισε το πανεπιστημιακό άσυλο, να βρίσκεται σε πλήρη λειτουργία. Θα αποτελούσε ένα καλό και πρακτικό επιχείρημα υπέρ του πανεπιστημιακού ασύλου. Ειδικά στην τωρινή συγκυρία της ισχυροποιημένης και θεσμοποιημένης παρουσίας από την κυβέρνηση Μητσοτάκη των δυνάμεων καταστολής μέσα στο Πανεπιστήμιο. Μια ανάγνωση που η κομμουνιστογενής ή ριζοσπαστική ή δικαιωματική αριστερά δεν θέλει να κάνει, όπως φάνηκε στις συζητήσεις με αφορμή την είδηση του ξαφνικού θανάτου του Σήφη Βαλυράκη.

Η μεταμόρφωση της δεκαετίας του 1990

Το ΠΑΣΟΚ αποτέλεσε έκφραση της τάσης-κίνησης του κοινωνικού εξισωτισμού και του δημοκρατικού προτάγματος, της εθνικο-λαϊκής έγκλησης, κυρίαρχες εκδηλώσεις της πάλης των τάξεων και της πολιτικής κουλτούρας. Μαζικό κόμμα κυβερνητικής κλίσης και προοπτικής σ’ έναν εθνικό κοινωνικό σχηματισμό, που αναπαράγεται ως κυρίαρχος-κυριαρχούμενος στη διεθνική κίνησή του και με έντονα –ακόμα– τα στοιχεία της μικροϊδιοκτητικής κοινωνικής δομής στο εσωτερικό του. Ένα κόμμα που η επικρατούσα γραφειοκρατική-κρατικοποιημένη εκδοχή του εμπόδισε την ολοκλήρωσή του.

Από τις εναλλακτικές προσεγγίσεις που παρήγαγε ο χώρος-ατμόσφαιρα ΠΑΣΟΚ απέναντι στη γραφειοκρατία του, τις περισσότερο ενδιαφέρουσες, έχοντας όχι μόνο ιστορικό-ερμηνευτικό βάθος, αλλά και επικαιρότητα καθώς μπορούν να διαβαστούν και ως ανταγωνιστική πρόταση, μια διαφορετική διήγηση απέναντι στη γραμμή των κυρίαρχων σημερινών κομματικών σχηματισμών, αποτελούν δύο αναλυτικά κείμενα του Μιχάλη Χαραλαμπίδη.

Το πρώτο κείμενο που ήταν εισήγηση του στην πολιτικο-οργανωτική συνδιάσκεψη του ΠΑΣΟΚ τον Ιούλιο 1995, δεν συζητήθηκε στο κομματικό σώμα, λόγω γραφειοκρατικοποίησής του, σε μια κρίσιμη στιγμή μετάβασής του κόμματος. Το δεύτερο “Ο Ελληνισμός στον 21ο αιώνα στο Ελληνική Πολιτική Παιδεία” του 2000 θάφτηκε από την τηλεκρατία του καρτελοποιημένου πολιτικού συστήματος, κυρίαρχη έκφραση της κοινωνίας του θεάματος στο χώρο της πολιτικής αντιπροσώπευσης.

Το ΠΑΣΟΚ, ένα χώρος που δεν ολοκληρώθηκε ιδεολογικο-πολιτικά και οργανωτικά, κρατικοποιημένος ήδη από τη δεκαετία του ’80, θα μεταμορφωθεί τη δεκαετία του ’90, έχοντας χάσει την αυτονομία του, τη μνήμη των μετασχηματισμών του, κινούμενος ανάμεσα στο κράτος, τα λόμπι συμφερόντων, τα ΜΜΕ, τους εξωελλαδικούς μηχανισμούς. Ένας τέτοιος χώρος δεν αποτελεί παράδειγμα συγκρότησης πολιτών αλλά ιδιωτών, δεν διαμορφώνει παραγωγούς, αλλά καταναλωτές, δεν παράγει πολιτικούς αλλά καριερίστες.

Αυτό ήταν το ΠΑΣΟΚ ως κεντρική γραμμή την περίοδο 1996-2010, με ορατά τα σημάδια, την κατεύθυνση, από πρίν. Το ότι παρέμενε ένα ισχυρό εκλογικά κόμμα για αρκετά χρόνια, πυλώνας του δικομματισμού μέχρι το 2009-2010, δεν αναιρούσε το γεγονός της μεταμόρφωσής του και της αλλοίωσης των σχέσεων τόσο στο εσωτερικό του, όσο και στο εξωτερικό του.

Είμαστε όμως σε άλλη εποχή

Το ΠΑΣΟΚ ήταν πλέον ένα κρατικό-αστικό κόμμα/κοινωνικό στρώμα μηχανισμός διαχείρισης, με σχέσεις υφιστάμενες με άλλους ανταγωνιστές, με την οργανωμένη νεοφιλελεύθερη κοινωνία του θεάματος στις ποικίλες εκδοχές της. Αυτή παράγει, χρόνια τώρα, την ηγεμονία, τους χρόνους, τους τρόπους, τις αξίες, τις προτεραιότητες, τα πρόσωπα, τους όρους ρύθμισης των κοινωνικών σχέσεων, των θεσμών. Αυτό καταγράφεται και στα βασικά κόμματα του σημερινού δικομματισμού.

Όταν η κυβέρνηση κινείται με την πολιτική της πρόκλησης και του αγριανθρωπισμού και όχι του κράτους δίκαιου, σ’ ένα θέμα που δεν θα έπρεπε να υπάρχει στη βάση του νόμου που η ίδια έχει ψηφίσει, κωφεύοντας απέναντι σε πάμπολες παρεμβάσεις για το ζήτημα, θεσμών όπως η Ένωση Δικαστών και Εισαγγελέων, ο Συνήγορος του Πολίτη, μεγάλο μέρος του νομικού-δικηγορικού κόσμου της χώρας, ανεξαρτήτως ιδεολογικο-πολιτικής προέλευσης ή ακόμα χειρότερα επιχειρώντας να τις ενοχοποιήσει, δηλητηριάζοντας τη δημόσια συζήτηση, θεωρώντας ότι αποκομίζει μικροκομματικά κέρδη στον πολιτικό ανταγωνισμό.

Αλλά και όταν το κόμμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης αδυνατεί να συντονιστεί με το κοινό συναίσθημα, το συλλογικό φαντασιακό του λαού, τον τόπο, τον χρόνο, τις ανάγκες “πέραν του οικονομισμού”, όπως προκύπτει από το πολυσέλιδο κείμενο-σχέδιο προγραμματικών θέσεων ΣΥΡΙΖΑ-Προοδευτική Συμμαχία (Φεβρουάριος 2021) εν όψει της Προγραμματικής Συνδιάσκεψης του κόμματος, στο οποίο δεν υπάρχουν ουσιαστικές αναφορές, για το γεγονός της συμπλήρωσης 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821, το ιδρυτικό αυτό σημείο του σύγχρονου εθνικού μας βίου, στη μακραίωνη πορεία του ιστορικού αυτού έθνους.
Τα κόμματα δείχνουν την αδυναμία τους, ευρισκόμενα εκτός θέματος, σύγχρονων δυναμικών, αναγκών, ιστορίας. Είμαστε όμως σε άλλη εποχή.