Η “ρητορική της προθυμίας”, η ταυτότητα και το erga omnes

του Σταύρου Λυγερού  – 

Στην τελική ευθεία έχει εισέλθει η διαπραγμάτευση για το ζήτημα της ονομασίας. Επισήμως αντικείμενο της συνάντησης Κοτζιά-Ντιμιτρόφ στη Θεσσαλονίκη ήταν η υιοθέτηση πρόσθετων μέτρων οικοδόμησης εμπιστοσύνης, αλλά οι δύο τους μπήκαν στην ουσία. Η μεταξύ τους αρχική συμφωνία, μάλιστα, ήταν η συνάντηση να κρατηθεί μυστική. Όπως είχαμε αποκαλύψει ήταν αίτημα της κυβέρνησης Ζάεφ η διαπραγμάτευση να μεταφερθεί στο επίπεδο των υπουργών Εξωτερικών.

Ο εκπρόσωπος των Σκοπίων πρέσβης Ναουμόφσκι είναι προσκείμενος στο κόμμα του Γκρουέφσκι. Η κυβέρνηση δεν μπορεί να τον αντικαταστήσει, επειδή τον Σλαβομακεδόνα διαπραγματευτή ορίζει ο Πρόεδρος Δημοκρατίας Ιβανόφ, ο οποίος είναι, επίσης, του κλίματος Γκρουέφσκι. Για να τηρηθούν τα προσχήματα οι δύο πρέσβεις Βασιλάκης και Ναουμόφσκι θα συναντηθούν με το Νίμιτς στις 17 Ιανουαρίου, αλλά ουσιαστικά οι μεταξύ τους διαπραγματεύσεις θα διεξάγονται παραλλήλως και θα είναι υποβοηθητικές των διαπραγματεύσεων σε επίπεδο υπουργών.

Οι δύο πλευρές επιδιώκουν να περάσουν γρήγορα στον σκληρό πυρήνα και να αναζητήσουν σημείο συμβιβασμού. Έχουν ήδη αποδεχθεί σύνθετη ονομασία. Η σχετική δήλωση του Αλβανού αντιπροέδρου της κυβέρνησης των Σκοπίων Οσμάνι προέκυψε από τις συνομιλίες που είχε τις προηγούμενες ημέρες με τον Κοτζιά στην Αθήνα.

Η ελληνική πλευρά ποντάρει στα αλβανικά κόμματα, τα οποία στηρίζουν και συμμετέχουν στην κυβέρνηση Ζάεφ. Οι Αλβανοί της FYROM έχουν εθνική ταυτότητα και δεν πολυενδιαφέρονται για το όνομα “Μακεδονία”, το οποίο, άλλωστε, θεωρούν γεωγραφικό και όχι εθνικό προσδιορισμό, όπως οι Σλαβομακεδόνες. Η δική τους προτεραιότητα είναι η ένταξη στο ΝΑΤΟ και η έναρξη της ενταξιακής πορείας προς την ΕΕ. Τόσο οι Αμερικανοί όσο και οι Ευρωπαίοι χρησιμοποιούν εμμέσως πλην σαφώς τα αλβανικά κόμματα ως μοχλό πίεσης προς τον Ζάεφ, έστω κι αν –τουλάχιστον προς το παρόν– έχουν αποφύγει τους εκβιασμούς.

FYROM και ευρωατλαντικοί θεσμοί

Τόσο τα Σκόπια όσο και η Αθήνα έχουν δεχθεί να καταλήξουν γρήγορα σε συμφωνία, ώστε στη σύνοδο κορυφής του ΝΑΤΟ τον Ιούλιο να επικυρωθεί η απόφαση για την ένταξη της γειτονικής χώρας. Αντιστοίχως, υπάρχει η πρόθεση στη σύνοδο κορυφής της ΕΕ να ληφθεί η απόφαση για την έναρξη ενταξιακών διαπραγματεύσεων. Υπενθυμίζουμε πως οι δύο αυτές διαδικασίες έχουν παγώσει ως αποτέλεσμα της ελληνικής άρνησης. Η Δύση επείγεται να δρομολογήσει την ενσωμάτωση της FYROM στις ευρωατλαντικές δομές για να αποφύγει μελλοντική αναβίωση της προσέγγισης των Σκοπίων με τη Μόσχα που είχε επιχειρήσει η προηγούμενη κυβέρνηση Γκρουέφσκι.

Υπό το κράτος των δυτικών πιέσεων τόσο η κυβέρνηση Τσίπρα όσο και η κυβέρνηση Ζάεφ έχουν εδώ και καιρό υιοθετήσει μία “ρητορική προθυμίας” να βρουν λύση. Την υιοθέτησαν κυρίως για να έχουν εκ των προτέρων εγγράψει υποθήκη εποικοδομητικής στάσης στην πιθανή περίπτωση που προκύψει αδιέξοδο και κατ’ επέκτασιν επιμερισμός ευθυνών.

Στην περίπτωση του Κοτζιά έπαιξε ρόλο και ένας πρόσθετος παράγοντας. Η γενικά σωστή θέση του για ενεργητική εξωτερική πολιτική τον ωθεί ορισμένες φορές σε υπερβολή, σε ένα «βολονταρισμό, ο οποίος ενίοτε φθάνει στα όρια του διπλωματικού μπιζιμποντισμού», σύμφωνα με έκφραση έμπειρου πρέσβη. Ο ίδιος συμπλήρωσε με νόημα: «η εξωτερική πολιτική είναι παιχνίδι για πολλούς και ο βολονταρισμός δεν αρκεί ποτέ από μόνος του για να οδηγήσει σε συμφωνία. Συχνά, μάλιστα, οδηγεί σε απώλεια διαπραγματευτικής ισχύος».

Η “ρητορική προθυμίας” των δύο κυβερνήσεων, πάντως, καλλιέργησε στην κοινή γνώμη και των δύο χωρών την εντύπωση ότι η συμφωνία είναι περίπου δεδομένη ή τουλάχιστον πολύ κοντά. Σύμφωνα με έγκυρες πληροφορίες, η πραγματικότητα είναι αρκετά διαφορετική. Το κρίσιμο ερώτημα είναι μέχρι που οι δύο πλευρές είναι διατεθειμένες να υποχωρήσουν για να φθάσουν σε ένα συμβιβασμό.

Στο τραπέζι το “Νόβα Μακεντόνιγια”

Σύμφωνα με έγκυρες πληροφορίες, το όνομα που βρίσκεται στο κέντρο του τραπεζιού είναι το “Νέα Μακεδονία” στη σλαβική εκδοχή του (“Νόβα Μακεντόνιγια”). Η ελληνική πλευρά επιμένει το όνομα να είναι στα σλαβικά άκλιτο, και αμετάφραστο. Αυτό το όνομα συγκεντρώνει ισχυρή προτίμηση από διεθνείς παράγοντες από την εποχή του Πινέιρο και στη συνέχεια του Βανς και του Νίμιτς.

Η αλήθεια είναι ότι τους είχε από την αρχή προσανατολίσει εκεί η ελληνική πλευρά με τις διαμαρτυρίες της ότι οι Σλαβομακεδόνες σφετερίζονται την ιστορική κληρονομιά του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Η ειρωνεία είναι ότι το όνομα “Νέα Μακεδονία”, έστω και στη σλαβική εκδοχή του, δεν ακυρώνει ούτε τον σφετερισμό της ιστορικής κληρονομιάς. Σημειολογικά, ο προσδιορισμός “νέα” υποδηλώνει μετεξέλιξη ή αναγέννηση. Υποδηλώνει την ύπαρξη και όχι την απουσία δεσμού. Τη Νέα Υόρκη, τη Νέα Ζηλανδία και τη Νέα Ιωνία τις έφτιαξαν μετανάστες ή πρόσφυγες από τη βρετανική Υόρκη, την ολλανδική Ζηλανδία και τη μικρασιατική Ιωνία.

Το μεγαλύτερο μειονέκτημα του ονόματος “Νόβα Μακεντόνιγια” είναι ότι –έστω και σλαβικά– αναφέρεται στην όλη Μακεδονία και όχι σε τμήμα της. Ως εκ τούτου, επικυρώνει αντί να ακυρώνει το ιδεολόγημα του Μακεδονισμού και του “διαμελισμένου μακεδονικού έθνους”. Δηλαδή, την προσπάθεια του Μέρους (Σλαβομακεδόνες) να σφετερισθεί το Όλον (Μακεδονία). Το “Νέα Μακεδονία” ουσιαστικά θα νομιμοποιήσει όχι μόνο το σφετερισμό της ιστορικής κληρονομιάς, αλλά και τις βλέψεις των Σλαβομακεδόνων επί της ελληνικής Μακεδονίας.

Χρονικός και γεωγραφικός προσδιορισμός

Το “Νόβα Μακεντόνιγια” παραβιάζει, βεβαίως, και την εθνική γραμμή για σύνθετη ονομασία με γεωγραφικό προσδιορισμό. Το “Νέα” ή “Νόβα” είναι χρονικός προσδιορισμός. Όπως προκύπτει από τα προαναφερθέντα, πρόκειται για κρίσιμης σημασίας διαφορά κι όχι για διπλωματικό φορμαλισμό. Με άλλα λόγια, η κυβέρνηση εμφανίζεται έτοιμη να αποδεχθεί μία ονομασία που ισοδυναμεί με αυτοχειριασμό στο εθνικό αυτό θέμα.

Η ελληνική κυβέρνηση δηλώνει, επίσης, ότι το όνομα που θα συμφωνηθεί θα είναι για όλες τις χρήσεις (erga omnes). Σύμφωνα με αξιόπιστες πληροφορίες, τα Σκόπια αρνούνται να υιοθετήσουν το νέο όνομα και στο εσωτερικό τους. Και σύμφωνα με αξιόπιστες πληροφορίες, μέχρι τώρα τουλάχιστον, η Αθήνα δεν το έχει θέσει ως όρο. Αυτό θα απαιτούσε συνταγματική αναθεώρηση, αλλά αυτό δεν είναι ανυπέρβλητο εμπόδιο. Στη FYROM, άλλωστε, από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 έχουν πραγματοποιηθεί πάνω από 20 τροποποιήσεις του Συντάγματος.

Το erga omnes, λοιπόν, εξαρχής περιορίζεται στις διεθνείς χρήσεις. Εδώ εγείρεται, όμως, άλλο πρόβλημα. Ας υποθέσουμε ότι ο ΟΗΕ και ίσως κάποιοι άλλοι διεθνείς οργανισμοί υιοθετούν το νέο όνομα. Τα κράτη που έχουν αναγνωρίσει τη FYROM σαν “Δημοκρατία της Μακεδονίας” θα την αναγνωρίσουν στις διμερείς σχέσεις με το νέο όνομα ή όχι; Υπάρχουν τουλάχιστον εγγυήσεις ότι τα πέντε μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ και όλες οι χώρες-μέλη της ΕΕ και του ΝΑΤΟ θα υιοθετήσουν το νέο όνομα και στις διμερείς σχέσεις; Προς το παρόν δεν υπάρχουν εγγυήσεις, μόνο κάποιες γενικές υποσχέσεις.

Το ζήτημα της ταυτότητας

Ένα άλλο κρίσιμο ζήτημα είναι το όνομα της εθνότητας και της γλώσσας. Τα Σκόπια θεωρούν αδιαπραγμάτευτα τα ονόματα “μακεδονικό έθνος” και “μακεδονική γλώσσα”. Απλώς, λένε ότι στην Ελλάδα μπορούν να χρησιμοποιούν το όνομα “σλαβομακεδονική”. Με άλλα λόγια, οι Σλαβομακεδόνες δεν αποδέχονται ότι είναι μία από τις εθνότητες που κατοικούν στην ευρύτερη γεωγραφική περιοχή, η οποία στους νεότερους χρόνους ονομάζεται Μακεδονία.

Εάν, όμως, δεν αποδεχθούν ότι είναι Μέρος και όχι Όλον, το ιδεολόγημα του “διαμελισμένου μακεδονικού έθνους” θα ενισχυθεί και μάλιστα με τη βούλα της Αθήνας. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι ο φαντασιακός αλυτρωτισμός που πηγάζει από αυτό το ιδεολόγημα θα συνεχίσει να δηλητηριάζει τις διμερείς σχέσεις. Αντί η Ελλάδα να κλείσει οριστικά αυτό το διπλωματικό μέτωπο, θα υποχρεωθεί μελλοντικά να αμύνεται, έχοντας, όμως, παραδώσει τα όπλα.

Τέλος, υπάρχει και το ζήτημα του δημοψηφίσματος. Παλαιότερα ο Γκρουέφσκι και τώρα η κυβέρνηση Ζάεφ δηλώνουν η ονομασία που θα συμφωνηθεί θα τεθεί σε δημοψήφισμα. Περιέργως, η Αθήνα κάνει πως δεν ακούει. Έχοντας βάλει το όπλο του δημοψηφίσματος στο τραπέζι, τα Σκόπια έχουν αποκτήσει διαπραγματευτικό πλεονέκτημα. Οι Δυτικοί ωθούνται να πιέσουν σε συμβιβασμό, ο οποίος θα έχει πιθανότητες να υπερψηφισθεί. Δεδομένου του εθνικιστικού πυρετού που επικρατεί στο σλαβομακεδονικό στοιχείο, είναι απίθανο να υπερψηφισθεί μία συμφωνία, η οποία θα ικανοποιούσε έστω και μικρό μέρος των ελληνικών θέσεων.

Αν και έχουν ισχυρά κίνητρα να κλείσουν το μέτωπο με την Ελλάδα, ο Ζάεφ δεν έχει εγκαταλείψει το ιδεολόγημα του “Μακεδονισμού”. Απλώς, έχει πάρει αποστάσεις από τις ακρότητες του Γκρουέφσκι. Ο δικός του “Μακεδονισμός” είναι πιο μετριοπαθής και ευέλικτος και γι’ αυτό πιο αποδεκτός από τη Δύση.

Δημοψήφισμα έναντι δημοψηφίσματος

Η Αθήνα δεν μπορεί να εμποδίσει τα Σκόπια να προκηρύξουν δημοψήφισμα. Μπορεί, όμως, να ανακοινώσει πως εάν προκηρυχθεί δημοψήφισμα στη FYROM για την ονομασία, θα διεξαχθεί αντίστοιχο δημοψήφισμα και στην Ελλάδα. Κι αν οι Τσίπρας και Κοτζιάς δεν θέλουν να παίξουν αυτό το χαρτί δημοσίως, ας προειδοποιήσουν και τα Σκόπια και τους Δυτικούς πως εάν επαναληφθεί η δήλωση περί δημοψηφίσματος, η Αθήνα θα ανακοινώσει πως θα ακολουθήσει τον ίδιο δρόμο.

Θεσμικά η Ελλάδα έχει αυτό το δικαίωμα και δεν θα ήταν η πρώτη χώρα που θα το ασκούσε. Στις αρχές της δεκαετίας 1970 στη Γαλλία είχε διεξαχθεί δημοψήφισμα για την ένταξη της Βρετανίας στην τότε ΕΟΚ. Στην πραγματικότητα, η απειλή προκήρυξης δημοψηφίσματος στην Ελλάδα είναι ο μόνος τρόπος για να αποτραπεί το δημοψήφισμα στη FYROM.

Είναι ορατό δια γυμνού οφθαλμού πως η θερμοκρασία στην κοινωνία για το Μακεδονικό ανεβαίνει, γεγονός που έχει αρχίσει να αντανακλάται και στο πολιτικό σύστημα. Αν αρχικά υπήρχαν περιθώρια μία σύνθετη ονομασία με γεωγραφικό προσδιορισμό να βρει υποστηρικτές και εκτός της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας, τα περιθώρια αυτά συρρικνώνονται. Ακόμα κι αν το “πρόβλημα Καμμένος” έχει λυθεί, όπως ισχυρίζονται, στο Μαξίμου αρχίζουν να συνειδητοποιούν ότι το Μακεδονικό μπορεί να λειτουργήσει σαν θρυαλλίδα. Γι’ αυτό και κάποιοι εκεί έχουν αρχίσει να κάνουν δεύτερες σκέψεις.

Η επιστολή του πρωθυπουργού προς τον αρχιεπίσκοπο ήταν μία προσπάθεια να διορθώσει την κραυγαλέα πολιτική ζημιά της διαρροής που έκανε το γραφείο του Κοτζιά, εμφανίζοντας την Εκκλησία να συμπορεύεται με τη Χρυσή Αυγή. Όπως μας είπε κυβερνητική πηγή, ήταν ταυτοχρόνως και μία κίνηση κατευνασμού της κοινής γνώμης και προετοιμασία μίας οδού διαφυγής για την περίπτωση που οι αντιδράσεις κλιμακωθούν. Η μαζικότητα των συλλαλητηρίων τελικώς θα είναι μία ένδειξη που θα επηρεάσει πολύ την περαιτέρω στάση του Τσίπρα.