Το ποδόσφαιρο… στο τετράγωνο

Γράφει ο Δημήτρης Σκουτέρης  – 

Τούτες τις μέρες, που μεγάλος κουρνιαχτός σηκώνεται γύρω από το ελληνικό ποδόσφαιρο, προσέφυγα σε κείμενα του μεγάλου Ιταλού Ουμπέρτο Έκο. Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Έκο: «… τα γήπεδα (έτσι όπως λειτουργούν σήμερα) είναι σαν βαλβίδα ασφαλείας που μπορεί να εκμεταλλευτεί οποιοσδήποτε θέλει να μας χειραγωγήσει». 

Ο Έκο ισχυρίζεται ότι το αγώνισμα (το όποιο αγώνισμα) ουσιαστικά είναι ένας μηχανισμός για την εξουδετέρωση της ανθρώπινης δράσης. Απ’ αυτόν τον πυρήνα διφορούμενης υγείας (πού είναι “υγιής” εφόσον δεν ξεπεραστεί ένα όριο) ωριμάζουνε τα πρώτα έκτροπα του αγωνίσματος, όπως για παράδειγμα η εκτροφή ανθρώπων αφιερωμένων σ’ ένα αγώνισμα. Ο αθλητής είναι ήδη ένα ον που έχει υπερασκήσει ένα μόνο όργανό του, που κάνει το σώμα του εστία και αποκλειστική πηγή ενός συνεχούς παιχνιδιού.

Ο αθλητής μετατρέπεται έτσι σε ένα «τέρας». Όμως, ο αθλητής-τέρας γεννιέται τη στιγμή που το σπορ ανάγεται στο τετράγωνο. Όταν δηλαδή το σπορ, από παιχνίδι με προσωπική συμμετοχή, γίνεται ένα είδος συζήτησης πάνω στο παιχνίδι, δηλαδή γίνεται θέαμα για άλλους. Το σπορ στο τετράγωνο είναι το αθλητικό θέαμα. Και το ποδόσφαιρο στο τετράγωνο το ποδοσφαιρικό θέαμα.

Εάν, κατά τον Έκο, η άσκηση είναι υγεία, όπως υγεία είναι η σωστή διατροφή, τα σπορ σαν θέαμα είναι η φενάκη της υγείας. ‘Όταν βλέπω τους άλλους να παίζουνε, δεν κάνω τίποτα το υγιεινό. Βέβαια, όποιος παρακολουθεί αθλητικό θέαμα ερεθίζεται: φωνάζει και χειρονομεί, επομένως κάνει σωματική και ψυχική άσκηση, εκτονώνει την επιθετικότητά του και τιθασεύει την αγωνιστικότητά του. Αλλά αυτή η εκτόνωση δεν οδηγεί, όπως κατά την άθληση, σε αύξηση της ενέργειας και σε απόχτηση ελέγχου και αυτοσυγκράτησης: γιατί μάλιστα οι αθλητές αγωνίζονται παίζοντας, ενώ οι θεατές αγωνίζονται στα σοβαρά (γι’ αυτό άλλωστε και δέρνονται, ή πεθαίνουνε στις κερκίδες από συγκοπή).

Η εκθετική επίδραση

Το σπορ στο τετράγωνο (απ’ το οποίο ορισμένοι βγάζουν τεράστια κέρδη) δημιουργεί, συνεχίζει ο Έκο, ένα σπορ στον κύβο, που είναι η συζήτηση πάνω στο σπορ σαν θέαμα. Αυτή η συζήτηση κατ’ αρχήν γίνεται από τον αθλητικό Τύπο, αλλά δημιουργεί με τη σειρά της τη συζήτηση γύρω από τον αθλητικό τύπο, επομένως ένα σπορ που ανάγεται σε δύναμη. Η συζήτηση γύρω απ’ τον αθλητικό τύπο είναι η συζήτηση πάνω στη συζήτηση για τη συζήτηση σχετικά με την παρακολούθηση του παιχνιδιού των άλλων.
Το είναι και το φαίνεσθαι.

Ο θεατής ενός ποδοσφαιρικού αγώνα είναι ένας άνθρωπος που δεν παίζει, αλλά αξιολογεί, κρίνει το παιχνίδι των άλλων ανάλογα με τους κανόνες που έμαθε. Αν αυτός ο θεατής είναι καθισμένος μπροστά στη συσκευή της τηλεόρασης, η κατάστασή του γίνεται ακόμη πιο ασαφής. Αξιολογεί και κρίνει τόσο το παιχνίδι των άλλων, όσο και τη συμπεριφορά των παρόντων στο παιχνίδι. Αντί να παίζει ο ίδιος, να συμμετέχει, αρκείται στην εξ αποστάσεως παρακολούθηση.

Του μεγεθύνουν, μάλιστα, την ψευδαίσθηση του είναι (αντί του φαίνεσθαι, που στην περίπτωσή του είναι το ορθό) όταν χωρίς καν να έχει παρακολουθήσει τα αθλητικά δρώμενα, και με τη μεσολάβηση του αθλητικού Τύπου τον «αναγάγουν σε αξιόπιστο» συμμέτοχο, μετατρέποντας τον σε όμηρο. Διολισθαίνει το άτομο σε οπαδική συμπεριφορά και συμμετέχει σε συζητήσεις που δεν αφορούν μόνον το αθλητικό δρώμενο, το παιχνίδι της «ομάδας». Αφορούν και την όποια προετοιμασία, τις μεταγραφές, τις αποφάσεις των διαιτητών, των προέδρων των συλλόγων, τη σύνθεση της ομάδας κλπ.

Γύρω από αυτά τα αφηρημένα δεδομένα γίνεται μια συζήτηση που παρουσιάζει τα ίδια χαρακτηριστικά παθιασμένης συμμετοχής, όπως και η πολιτική συζήτηση. Μόνο που υπάρχει μια διαφορά ανάμεσα στις υποθέσεις της πόλης που ονομάζονται πολιτική και τις υποθέσεις του υποκατάστατου της πόλης που ονομάζεται γήπεδο. Η διαφορά είναι ότι όποιος μιλάει για πολιτική στην ουσία κάνει πολιτική. Όποιος συμμετέχει σε μια συνέλευση κόμματος, συζητάει μια πρόταση και ψηφίζει. Δεν του αφαιρείται η δυνατότητα διακυβέρνησης, γιατί ουσιαστικά, αν και σε ελάχιστη κλίμακα, την ασκεί.

Οπαδοί, τα πειθήνια όργανα

Όποιος παίρνει μέρος σε διαδήλωση, σε μια κινητοποίηση ειρηνική ή και συγκρουσιακή, επεμβαίνει για να καθορίσει ποιοτικά, αν όχι ποσοτικά, τη ζωή της κοινωνίας στο μέτρο που μπορεί. Από την άλλη ο οπαδός, τι κάνει; Μετατρέπεται σε πειθήνιο όργανο της εξουσίας, νιώθει καταπιεσμένο και απεγνωσμένο θύμα του συστήματος, αναλώνει την ενστικτώδη ορμή του σε βίαιες δραστηριότητες χωρίς στόχο. Αυτή του η δράση όχι μόνον δεν μπορεί να επηρεάσει τα κέντρα λήψης αποφάσεων, αλλά γίνεται μπούμερανγκ και για τον ίδιο. Δεν είναι τυχαίο η ύπαρξη ιδιότυπων οπαδικών στρατών συγκεκριμένων μεγάλων ομάδων.

Δεν είναι τυχαίο η ενασχόληση ιδιαίτερα με το «επαγγελματικό» ποδόσφαιρο επιχειρηματιών, που ταυτόχρονα διαθέτουν ΜΜΕ, ιδιαίτερες σχέσεις με πολιτικούς αλλά και πολιτικά κόμματα. Δεν είναι τυχαίο ότι παρά την κρίση του βίωσε η Ευρώπη, το ποδόσφαιρο της όχι μόνον δεν γνώρισε αντίστοιχη καμπή, αλλά μεγέθυνε τα έσοδα του.

Επομένως, δεν αρκούν οι νομικές-θεσμικές παρεμβάσεις της Πολιτείας. Απαιτείται να επιστρέψουμε στην κοινωνία, να επαναδιαμορφώσουμε τη συλλογική αλλά και την ατομική συνείδηση. Να συμφωνήσουμε ότι δεν αποδεχόμαστε να υπάρχει κοινωνία, στην οποία να κυριαρχεί ο συναγωνισμός που ξεχωρίζει αυτούς που δρουν από αυτούς που δε θα δράσουν ποτέ, αλλά θα είναι αντικείμενα χειραγώγησης.