Εικόνες της Παναγίας που αποδίδονται στον ευαγγελιστή Λουκά

Στον ευαγγελιστή Λουκά, που σύμφωνα με την παράδοση ήταν και ζωγράφος εκτός από γιατρός, αποδίδονται δεκάδες εικονίσματα και πάνω από 30 εικόνες της Παναγίας βρεφοκρατούσας. Ωστόσο, οι περισσότεροι δέχονται την καθαρά θρησκευτική παράδοση, ότι ο Λουκάς ζωγράφισε μόνον τρεις εικόνες, η μια εκ των οποίων επί αιώνες φυλασσόταν στην Παναγία Σουμελά και πλέον βρίσκεται στο Βέρμιο.

Ο Λουκάς, συνομήλικος του Ιησού Χριστού, αναφέρεται ως γιατρός ελληνικής καταγωγής και “εθνικός” όπως έλεγαν οι Χριστιανοί όσους πίστευαν στο δωδεκάθεο. Από άλλους αναφέρεται ως Έλληνας Εβραίος, ως ξενομερίτης, όπως θα λέγαμε σήμερα, που σημαίνει ότι δεν ήταν Ιουδαίος, και από άλλους ως εξελληνισμένος Ιουδαίος. Για την ιατρική ιδιότητά του δεν υπάρχουν και πολλά στοιχεία που να συνηγορούν, καθώς δεν αποκλείεται να επρόκειτο για συνωνυμία, δηλαδή για έναν Λουκά Χριστιανό, που ήταν γιατρός. Πιθανόν να γεννήθηκε στην τότε ελληνική πόλη της Αντιοχείας που ανήκε στη Συρία και τώρα πλέον στην Τουρκία (Αντάκια).

Έγινε Χριστιανός και υπήρξε στενός συνεργάτης του Παύλου. Ήταν συνεπιβάτης με τον Παύλο στο καράβι που ναυάγησε εν πλω προς την Ρώμη και έφτασε μαζί του στις Συρακούσες. Κατά τον Νικηφόρο Κάλλιστο, ο Λουκάς υπέστη μαρτυρικό θάνατο, αφού τον έγδαραν ζωντανό και κατόπιν τον κρέμασαν σε μία ελιά στην Έφεσο σε ηλικία 80 ετών, ενώ σύμφωνα με τον Ιερώνυμο πέθανε στη Θήβα της Βοιωτίας σε ηλικία 84 ετών.

Στην εποχή της Εικονομαχίας

Γνώριζε την ζωγραφική τέχνη και θεωρείται ότι πρότεινε στην μητέρα του Χριστού να την ζωγραφίσει και εκείνη δέχτηκε. Σύμφωνα δε με την χριστιανική παράδοση, του δόθηκαν από αρχάγγελο τρία πινάκια και σύμφωνα με άλλη παράδοση ζωγράφισε μόνο σε τρία ξύλα από το σπίτι στο οποίο ζούσε τότε η Παναγία.

Η παράδοση πάντως που τον θέλει ως πρώτο αγιογράφο ξεκίνησε γύρω στο 750 μ.Χ., ίσως και λόγω της διαμάχης εικονομάχων και εικονολατρών. Οι Έλληνες τότε ήταν υπέρ των εικόνων και μάλιστα πλοία από τις Κυκλάδες και άλλα ελληνικά νησιά κίνησαν για ναυμαχία, αλλά καταστράφηκαν από το υγρό πυρ στην Κωνσταντινούπολη. Όταν ο αυτοκράτορας στην προσπάθειά του να κρατήσει ισορροπίες με τις νότιες επαρχίες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας δέχθηκε να καταστραφούν όλες οι εικόνες, ξεκίνησε ένας 20ετής άγριος πόλεμος με διωγμούς, βασανισμούς μοναχών, με ρίψη εικόνων και λειψάνων στην πυρά, αλλά και με εκατέρωθεν προπαγάνδα προς ενίσχυση της μιας ή της άλλης θέσης.

Τότε ουσιαστικά κυριάρχησε η άποψη ότι ο Λουκάς ήταν ο πρώτος που ζωγράφισε την Παναγία και μάλιστα την Οδηγήτρια της Κωνσταντινούπολης – εικόνα που καταστράφηκε κατά την Άλωση. Η κατωτέρω θεωρείται αντίγραφό της και βρίσκεται στην Μονή Ξενοφώντος του Αγίου Όρους. Το πρωτότυπο –που καταστράφηκε με τσεκουριές και κόπηκε στα τέσσερα κατά την Άλωση– θεωρείτο θαυματουργή εικόνα και φυλασσόταν στην Μονή των Οδηγών της Κωνσταντινούπολης. Η Παναγία των Οδηγών ήταν μοναστικό κέντρο κοντά στα ανάκτορα των Μαγγάνων. Ονομαζόταν έτσι επειδή εκεί οι μοναχοί οδηγούσαν τους τυφλούς στο παρακείμενο θαυματουργό αγίασμα.

Οι Παναγίες του ευαγγελιστή Λουκά

Η εικόνα, σύμφωνα με την παράδοση, είχε σταλεί από τα Ιεροσόλυμα το 400 μ.Χ. από την αυτοκράτειρα Αιλία Ευδοκία στην αδελφή του συζύγου της Πουλχερία, στην Αντιόχεια, και αυτή με την σειρά της, την χάρισε στην Μονή των Οδηγών στην Κωνσταντινούπολη. Η εικόνα κατέστη Ιερό Παλλάδιο και χρησιμοποιήθηκε τόσο σε τελετές, όσο και σε πολεμικές συγκρούσεις, ενώ είχε αποδοθεί στον Λουκά. Η Παναγία η Οδηγήτρια συνιστά τον πιο διαδεδομένο εικονογραφικό θεομητορικό τύπο. Η δεύτερη εικόνα  που θεωρείται ότι φιλοτέχνησε ο Λουκάς βρίσκεται στη Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου στα Καλάβρυτα, με την Παναγία Δεξιοκρατούσα, πλασμένη από κερί, λιβάνι και μαστίχα.

Η τοπική παράδοση θέλει να την πήγε στην Αχαΐα ο ίδιος ο Λουκάς από την Παλαιστίνη και να την δώρισε στους πρώτους Χριστιανούς, οι οποίοι κατά τους διωγμούς την έκρυψαν σε σπήλαιο, όπου και βρέθηκε το 362 μ.Χ. από ένα κορίτσι, την μετέπειτα Αγία Ευφροσύνη. Είναι ανάγλυφη, πάχους τριών πόντων. Η Παναγία φέρει εσθήτα χρωματισμένη και χρυσά διαγράμματα. Από τις πολλές πυρκαγιές στη Μονή, έχει αμαυρωθεί. Το σώμα της είναι στραμμένο δεξιά, με κεκλιμένη την κεφαλή προς τον Χριστό, κρατώντας τον στο δεξί χέρι (Δεξιοκρατούσα), ο οποίος με το αριστερό του χέρι κρατεί ελαφρά την αριστερή παλάμη της μητέρας του ενώ στο δεξί κρατάει το Ευαγγέλιο. Δεξιά και αριστερά της κηρόπλαστης εικόνας παρίστανται άγγελοι.

 

Η τρίτη εικόνα που του αποδίδεται είναι της Παναγίας Σουμελά που από το 1952 φυλάσσεται στην Παναγία Σουμελά του Βερμίου.

Επίσης του αποδίδεται η Παναγία της κυπριακής  Μονής Κύκκου. Εκεί από παράδοση έχουν σκεπασμένο το πρόσωπο της Παναγίας και του Χριστού. Έργο του Λουκά θεωρείται από κάποιους και η Μαύρη Παρθένος της Τσεστοχόβας, όμως έχει διαπιστωθεί ότι το ξύλο είναι μάλλον του 6ου αιώνα Οι Πολωνοί πιστεύουν ότι το εικόνισμα τους έχει σώσει από πολλούς εχθρούς και θεωρούν την εικόνα θαυματουργή.

Η εικόνα καταστράφηκε από Χουσίτες το 1440 και οι μοναχοί που προσπάθησαν να την αποκαταστήσουν, λόγω άγνοιας, ουσιαστικά κατέστρεψαν το πρωτότυπο. Άλλαξαν και την μύτη της Παναγίας και του βρέφους σύμφωνα με την Polish American Journal. Οι δυο βαθιές “ρυτίδες” στο πρόσωπό της οφείλονται σε τσεκουριές Χουσιτών. Αυτοί ήταν Χριστιανοί αντιτιθέμενοι στον Πάπα και κήρυτταν το ευαγγέλιο στην τσεχική γλώσσα. Όταν ο αρχηγός τους κάηκε από τον Πάπα στην πυρά, άρχισαν έναν σκληρό πόλεμο που πέραν της θρησκευτικής διάστασης, είχε και οικονομικές και εθνικές διαστάσεις.

Το εικόνισμα βρίσκεται εδώ και 600 χρόνια στην Πολωνία και σύμφωνα με την παράδοσή τους είναι έργο του Παύλου που απεικόνισε την Παναγία και το βρέφος σε ένα κομμάτι ξύλο από τραπέζι του σπιτιού της Παναγίας. Σύμφωνα με την ίδια παράδοση το εικόνισμα βρέθηκε στα Ιεροσόλυμα από την Αγία Ελένη που την έδωσε στο γιο της Μεγάλο Κωνσταντίνο. Μεταφέρθηκε στο (σήμερα ουκρανικό) Μπέλτς, στα σύνορα με την Πολωνία. Άγνωστο πώς, ίσως από τα χέρια ενός δούκα του Κίεβου, κατέληξε στα χέρια ενός δούκα και συμβούλου του τότε βασιλιά Ούγγρων και Πολωνών το 1380.

Και στην Ινδία πιστεύουν ότι έχουν ένα εικόνισμα του ευαγγελιστή Λουκά. Οι Χριστιανοί του Αγίου Θωμά στην Ινδία θεωρούν ότι το εικόνισμα της Θεοτόκου που έχουν στην εκκλησία του Αγίου Θωμά στο Τσενάι, το ζωγράφισε ο Λουκάς, αλλά το πήγε στην Ινδία ο Άγιος Θωμάς, που μαρτύρησε εκεί σε ηλικία 52 ετών. Το εικόνισμα έχει υποστεί πολλές επεξεργασίες στην πάροδο των αιώνων.