Πόλεμος και Μουσεία – Η εργαλειοποίηση του Πολιτισμού

Θα μπορούσε κάποιος να σκεφτεί πως στη σημερινή εποχή όπου επικρέμεται η απειλή των πυρηνικών, των κυβερνοεπιθέσεων, ή έστω σκληρών οικονομικών κυρώσεων σε περιπτώσεις ραγδαίας επιδείνωσης διακρατικών σχέσεων, θα μπορούσε και ο πολιτισμός να διαδραματίσει έναν κάποιο ρόλο; Μια καθαρά τεχνοκρατική απάντηση θα ήταν πιθανότατα αρνητική. Η πρόσφατη ευρωπαϊκή ιστορία ήρθε ωστόσο να μας διαψεύσει.

Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, τον Φεβρουάριο του 2022, δημιούργησε κύμα αντιδράσεων με τις τέχνες να εργαλειοποιούνται από νωρίς στην προσπάθεια αποδοκιμασίας των πολεμικών επιλογών του Ρώσου προέδρου, Βλάντιμιρ Πούτιν. Ήδη από τον Μάρτιο του 2022, Ρώσοι καλλιτέχνες, μουσικοί και κινηματογραφιστές, είδαν να αποκλείονται από μεγάλα ευρωπαϊκά φεστιβάλ και διαγωνισμούς με την Δύση να επιβάλλει ένα ιδιότυπο καλλιτεχνικό μποϊκοτάζ.

Το Κινηματογραφικό Φεστιβάλ των Καννών όπως και η Ευρωπαϊκή Ακαδημία Κινηματογράφου απέκλεισαν ρωσικές συμμετοχές, οι διοργανωτές της Biennale απαγόρευσαν επίσημα τη συμμετοχή ρωσικών αντιπροσωπειών, η Eurovision απέκλεισε τη ρωσική συμμετοχή στον πανευρωπαϊκό διαγωνισμό τραγουδιού, η Βασιλική Όπερα του Λονδίνου ακύρωσε την καλοκαιρινή εμφάνιση του φημισμένου Μπαλέτου Bolshoi της Μόσχας, η Disney ανέστειλε τις δραστηριότητές στης στην Ρωσία ενώ ακόμη και ιδιώτες –όπως ο ρωσόφιλος Γερμανός πιανίστας Lars Vogt– αρνήθηκαν να εμφανιστούν στη Ρωσία.

Τα μουσεία εμπλέκονται

Τα μουσεία δεν θα μπορούσαν να μείνουν έξω από μιας τέτοιας έκτασης αντίδραση. Μετά από 30 χρόνια συνεχούς συνεργασίας, το μουσείο Hermitage στο Άμστερνταμ διέκοψε τους δεσμούς του με το διάσημο μουσείο Hermitage της Αγίας Πετρούπολης, δηλώνοντας ευθέως πως αν και ήθελε να είναι πολιτικά ουδέτερο «η πρόσφατη επίθεση της Ρωσίας στην Ουκρανία σημαίνει ότι η ουδετερότητα δεν είναι πλέον ανεκτή». Τα μουσεία, ως διαμορφωτές της κοινής γνώμης, πήραν θέση με πολλαπλούς τρόπους.

Η National Gallery του Λονδίνου, μετονόμασε τον πίνακα “Ρωσίδες χορεύτριες”, του Γάλλου ιμπρεσιονιστή ζωγράφου, Edgar Degas, σε “Ουκρανές χορεύτριες”, καθώς οι μπλε και κίτρινες κορδέλες που έφεραν στα μαλλιά τους οι γυναικείες πρωταγωνιστικές φιγούρες του έργου είχαν εμφανώς τα εθνικά χρώματα της Ουκρανίας. Η πινακοθήκη προέτρεψε μάλιστα όλους τους χώρους τέχνης να επανεξετάσουν τις “τεμπέλικες” λαθεμένες ερμηνείες της ουκρανικής τέχνης και κληρονομιάς, αφού για πολλές δεκαετίες ο όρος ρωσική τέχνης χρησιμοποιούνταν ως εύκολη “ομπρέλα”.

Η απάντηση της Ρωσίας ήρθε σχεδόν αστραπιαία καλώντας δια του υπουργείου Πολιτισμού της την Gallerie d’Italia του Μιλάνο, να επιστρέψει 23 έργα τέχνης που είχαν δανείσει τέσσερα ρωσικά μουσεία για την έκθεση “Grand tour: Το όνειρο της Ιταλίας από τη Βενετία στην Πομπηία”. Από την πλευρά του ο Mikhail Piotrovsky, διευθυντής του Hermitage, έστειλε επιστολή στο μουσείο Palazzo Reale του Μιλάνο ζητώντας να επιστραφούν δυο έργα του Αναγεννησιακού καλλιτέχνη Tiziano.

Η διπλωματία του πολιτισμού

Ακόμη και Ρώσοι ολιγάρχες, ενεπλάκησαν σε αυτήν την διπλωματία του πολιτισμού που ξέσπασε ως απόρροια της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία. Ο Vladimir Potanin, ένας από τους πλουσιότερους ανθρώπους της Ρωσίας και επί χρόνια δωρητής του Μουσείου Guggenheim της Νέας Υόρκης, παραιτήθηκε από το διοικητικό συμβούλιο του ιδρύματος στις αρχές του περασμένου Μάρτη ενώ και ο Ρώσος δισεκατομμυριούχος εγκατέλειψε τη θέση του επιτρόπου στην Royal Academy του Λονδίνου, στη σκιά των κυρώσεων που επέβαλε η Ε.Ε. σε στενούς συνεργάτες του Ρώσου Προέδρου, Βλαντιμίρ Πούτιν.

Αν η εξέλιξη αυτή μοιάζει σήμερα αυτονόητη μετά από την ρωσική επιλογή να εισβάλει σε μια ανεξάρτητη χώρα, αρκεί να θυμηθούμε πως στην πρόσφατη ιστορία, το 2014, και ενώ η ΕΕ έχει επιβάλει κυρώσεις κατά της Ρωσίας λόγω της παράνομης τότε προσάρτησης της Κριμαίας και της αποσταθεροποίησης της Ουκρανίας, το Βρετανικό Μουσείο είχε δανείσει στο Μουσείο Hermitage της Αγίας Πετρούπολης το ακέφαλο άγαλμα του ποταμού Ιλισού, από το δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα, για να εκτεθεί στο ρωσικό ίδρυμα με αφορμή τα 250 χρόνια λειτουργίας του.

Ήταν μάλιστα η πρώτη φορά που ένα τμήμα από τα αριστουργήματα της εποχής του Περικλέους έβγαινε από την Βρετανία. Οκτώ χρόνια πριν, δυο εμβληματικά μουσεία είχαν συμβάλλει καθοριστικά να μείνουν ανοικτοί οι δίαυλοι επικοινωνίας των χωρών τους. Ένα “διπλωματικό δάνειο”, λειτουργούσε ως φιάλη οξυγόνου στην εντατική, διατηρώντας ζωντανή την ελπίδα βελτίωσης ασθενών διακρατικών σχέσεων. Σήμερα, αυτή η φιάλη, βρίσκεται στο διπλανό δωμάτιο…