Η φιλία Καποδίστρια-Δομπόλη και η ίδρυση του ΕΚΠΑ

Εκατόν δέκα χρόνια συμπληρώνονται φέτος από τον επιμνημόσυνο λόγο του τακτικού καθηγητή της Ελληνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Σπυρίδωνος Π. Λάμπρου (1851-1919) για τον Ιωάννη Καποδίστρια (1776-1831) και τον Ιωάννη Δομπόλη (1769-1850), δύο φίλων που συνδέονται με το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών – ΕΚΠΑ.

Το ΕΚΠΑ, το παλαιότερο ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα στη χώρα μας, με αφορμή την 185η επέτειο από την ίδρυσή του ως Οθώνειο Πανεπιστήμιο, διοργάνωσε ψηφιακή έκθεση, τα εγκαίνια της οποίας έγιναν στις 6 Μαΐου στο Μουσείο Ιστορίας του. Για την έκθεση, την πρώτη αυτού του είδους στο ΕΚΠΑ, συνεργάστηκαν, εκτός από τον συντάκτη των γραμμών αυτών, οι συνάδελφοι στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ Βαγγέλης Καραμανωλάκης, αναπληρωτής καθηγητής Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας και Μάρλεν Μούλιου, επίκουρη καθηγήτρια Μουσειολογίας, καθώς και ο προϊστάμενος του Μουσείου Ιστορίας του ΕΚΠΑ Βαγγέλης Παπούλιας.

Tο βάρος της έρευνας και της συγκέντρωσης των τεκμηρίων, καθώς και της συγγραφής των κειμένων της έκθεσης, η επιτροπή το ανέθεσε στον μεταπτυχισκό σπουδαστή Ιστορίας Νέου Ελληνισμού στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Άρη Κατωπόδη. Οι ενότητες της έκθεσης είναι πέντε: Η πρώτη αναφέρεται στις παράλληλες πορείες Καποδίστρια και Δομπόλη· η δεύτερη στη μετάβαση από το Οθώνειο στο Εθνικό Πανεπιστήμιο· η τρίτη στην παρακαταθήκη Δομπόλη για το Πανεπιστήμιο Αθηνών· η τέταρτη στον ανδριάντα Καποδίστρια στο προαύλιο του Πανεπιστημίου Αθηνών και η πέμπτη στη μνήμη Καποδίστρια και Δομπόλη.

Σε αυτές αποτυπώνονται αδρομερώς η φιλική σχέση Καποδίστρια-Δομπόλη και η εδραία συμβολή τους στην υπόθεση της Παιδείας. Στις 11 Ιουλίου 1829, στην Εθνοσυνέλευση του Άργους, ο Καποδίστριας διακήρυξε ότι ήθελε σταθερά θεμέλια στην εκπαίδευση της νεότητας για να έχει αυτή αργότερα ανώτερη διδασκαλία στη φιλολογία, στις επιστήμες και στις τέχνες.

Η εικονογραφία Καποδίστρια

Ως αφετηρία του εικονογραφικού τύπου του Κυβερνήτη θεωρείται σχέδιο εκ του φυσικού, έργο του Ρώσου Orest Adamovich Kiprensky (1782-1836), από το 1819, οπότε ο Καποδίστριας έμεινε για λίγο στη Ρώμη.

Ο τύπος πέρασε στη νεοελληνική ζωγραφική με τη γραμμική χαλκογραφία του καταγόμενου από τους Καλαρρύτες Γεώργιου Παπαγεωργίου (περίπου 1800 – μετά το 1842) το 1828 και με τη λιθογραφία του γεννημένου στα Γιάννενα Πέτρου Παυλίδου-Μινώτου (1802 – μετά το 1861) το 1859, λιθογραφία που την επανέλαβε άγνωστος ζωγράφος σε ελαιογραφία.

Η γνωστότερη απεικόνιση του Καποδίστρια από άγνωστο ζωγράφο, που ταυτιζόταν με τον Ζακυνθινό Διονύσιο Τσόκο (1820-1862), είναι ελαιογραφία από τη γραμμική χαλκογραφία του Παπαγεωργίου και εκτίθεται μόνιμα στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. Τον τύπο της τον αντιγράφει ο Κώστας Ηλιάδης (1903-1991) στην προσωπογραφία της Συλλογής του ΕΚΠΑ, που τη χρονολογούμε κατά τη δεκαετία του 1960.

Το 1883, με δαπάνη του δημάρχου Τροιζηνίων Σπυρίδωνος Δημ. Καραμάνου (1821-1895), στήθηκε στην πλατεία της πόλης μαρμάρινη προτομή του Καποδίστρια, έργο του Γεώργιου Βρούτου (1843-1909). Το 1887, με δωρεά του Δήμου Αίγινας, ανιδρύθηκε στην πόλη μαρμάρινη προτομή του Kυβερνήτη, έργο του Αιγινήτη γλύπτη Ιωάννη Καρακατσάνη (1857-1906).

Η διαθήκη Δομπόλη και το ΕΚΠΑ

Ο Δομπόλης επιθυμούσε με τη διαθήκη του στις 4 Φεβρουαρίου 1849 να δοθεί στην ελληνική κυβέρνηση την 1η Ιανουαρίου 1906 ολόκληρο το κεφάλαιο, 232.857 ρούβλια αργυρά και οι τόκοι για να ανιδρυθεί στην Αθήνα, ή σε οιαδήποτε άλλη πόλη θα είναι πρωτεύουσα το 1906, Πανεπιστήμιο που θα ονομαστεί Καποδιστριακό για να εκπληρωθεί η υπόσχεσή του, η διάδοση της δημόσιας εκπαίδευσης στην Ελλάδα.

Στην οικοδομή του προέβλεπε παρεκκλήσιο ορθόδοξο και βιβλιοθήκη. Ορίζει το 1/4 ή το πολύ το 1/3 του κεφαλαίου να δοθεί για το Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο, ενώ τα υπόλοιπα 3/4 ή 2/3 προσδιόριζε να δοθούν για αγορά ακινήτων στην Ελλάδα, τα εισοδήματα των οποίων θα χρησίμευαν για να συντηρούνται οι καθηγητές, οι σπουδαστές και το Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο. Δεν λησμονεί και τα παιδιά της πατρίδας του, τα Ηπειρωτόπουλα: «Επιθυμώ ίνα τριάκοντα έως πεντήκοντα των σπουδαστών εκλέγονται πάντοτε εκ νέων καταγομένων εξ Ηπείρου», χωρίς να προσδιορίζει αν θα παίρνουν υποτροφία ή θα έχουν κάποιο άλλο ευεργέτημα.

Ενδεικτική του χαρακτήρα του είναι η ύστατη παράγραφος της διαθήκης του: «Η κηδεία μου θα γίνη άνευ πομπής, είς μόνον ιερεύς, εκείνος ο οποίος είναι και πνευματικός μου, να συνοδεύση αυτήν… Το φέρετρόν μου θα είναι εκ ξύλου κοινού βεβαμμένον και να σύρεται υπό ενός μόνου ζεύγους ίππων». Το 1911 το ελληνικό κράτος πήρε 7.000.000 δρχ. της εποχής και το Πανεπιστήμιο Αθηνών διαιρέθηκε σε Εθνικό με τις Θετικές Επιστήμες και σε Καποδιστριακό με τις Θεωρητικές.

Η εικονογραφία Δομπόλη

Για την απεικόνιση του Δομπόλη τα πράγματα δεν είναι σαφή. Ο εικονογραφικός τύπος του προκύπτει αυθαίρετος, με βάση περιγραφή του από τον Ηπειρώτη λογοτέχνη Χρήστο Χρηστοβασίλη (1855/61/62-1937), ο οποίος τον είχε επισκεφθεί το 1896 στην Αγία Πετρούπολη, όπου ο γέροντας Δομπόλης ζούσε απομονωμένος. Σκίτσο του Δομπόλη, έργο αγνώστου, δημοσιεύεται στην εφημερίδα “Ηπειρωτικός Αγών” στις 6 Ιουνίου 1965, στο άρθρο “Το πάνθεον των Ηπειρωτών ευεργετών”, ενώ επαναλαμβάνεται σε δημοσιεύματα κατά τα επόμενα χρόνια.

Κατά τον εορτασμό της εκατονταετηρίδας της ελληνικής επαναστάσεως, με πρωτοβουλία και με δαπάνη των εν Αθήναις και Πειραιεί Κρετσουνιστιωτών, την Κυριακή 24 Αυγούστου 1930, στην Κρετσούνιστα, στο Δεσποτικό, στο χωριό καταγωγής του Δομπόλη, 20 χλμ βορειοδυτικά των Ιωαννίνων, ύστερα από σεμνή τελετή, στην οποία παρέστησαν εκπρόσωποι της Κυβερνήσεως, του Δήμου Ιωαννιτών, του πνευματικού και του εκπαιδευτικού κόσμου των Ιωαννίνων, πρόεδροι, ιερείς και δάσκαλοι των γειτονικών χωριών και το σύνολο της κοινότητας, πραγματοποιήθηκαν τα αποκαλυπτήρια μαρμάρινης αναμνηστικής πλάκας, η οποία εντοιχίστηκε στη μεσημβρινή πλευρά του κεντρικού ναού του χωριού.

Τον πανηγυρικό τον εκφώνησε ο Χρηστοβασίλης, ο οποίος, περαίνοντας τον λόγο του, κάλεσε τον κυβερνητικό εκπρόσωπο, γόνο παλαιάς αρματολικής οικογένειας της δυτικής Στερεάς Ελλάδος, να αποκαλύψει την πλάκα. Δημοσιεύθηκαν καταχωρίσεις για τη γιορτή στον “Ηπειρωτικό Αγώνα” σε συνέχειες κατά τις τελευταίες μέρες του Αυγούστου του 1930 και αναδημοσιεύθηκαν οι ίδιες στον “Παλμό της Αετόπετρας” τον Μάιο 1981.

Ο ανδριάντας Καποδίστρια στο ΕΚΠΑ

Στις 4 Φεβρουαρίου 1914 ο καθηγητής της Πρακτικής Θεολογίας στη Θεολογική Σχολή του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Ιωάννης Ε. Μεσολωράς (1851-1942) στον επιμνημόσυνο λόγο του που εκφωνήθηκε στη Μητρόπολη Αθηνών σημείωνε ότι, αν ο Καποδίστριας έσπειρε στη διασπορά τον σπόρο για το Πανεπιστήμιο με τη δύναμη του Ελληνισμού, ο Δομπόλης έγινε στη διασπορά εκείνος που μπόρεσε να σηκώσει το βάρος του.

Στις 20 Δεκεμβρίου 1931, κατά την τελετή των αποκαλυπτηρίων του μαρμάρινου ανδριάντα του Καποδίστρια, έργου του Γεώργιου Μπονάνου (1863-1940), στο προαύλιο του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο καθηγητής της Ιστορίας των Μέσων και Νεωτέρων Χρόνων στη Φιλοσοφική Σχολή του ΕΚΠΑ Μιχαήλ Δ. Βολονάκης (1875-1950) στον λόγο του παρατηρούσε ότι ο Κυβερνήτης επιζήτησε να δημιουργήσει πλήρες διοικητικό και εκπαιδευτικό σύστημα, για να μπορούσε με τις δικές του υλικές και ηθικές δυνάμεις το έθνος να θεραπεύσει τις ανάγκες του και να απαλλαγεί από την κηδεμονία των Μεγάλων Δυνάμεων, προκειμένου να προχωρήσει απρόσκοπτα στη συνέχιση του αγώνα για την πολιτική αποκατάστασή του.

Να σημειωθεί για τη μνήμη του Καποδίστρια και του Δομπόλη ότι στην Αθήνα και στον Πειραιά υπάρχουν τριάντα τρεις οδοί με το ονοματεπώνυμο του Καποδίστρια, ενώ μόνο μία οδός φέρει το ονοματεπώνυμο του Δομπόλη. Το ΕΚΠΑ στις 21 Δεκεμβρίου 1974 είχε τιμήσει τη γενέτειρα των Δομπόληδων, το Δεσποτικό, προσφέροντας δώρα στους μαθητές του δημοτικού σχολείου του, με εκδηλώσεις, στις οποίες παρευρέθηκε κλιμάκιο 40 φοιτητών με επικεφαλής καθηγητή του ΕΚΠΑ. Το 2003 εκπροσωπήθηκε από τον γενικό γραμματέα του Παναγιώτη Κοντό στα αποκαλυπτήρια της προτομής του Δομπόλη, έργου του Στέφανου Παπαμιχάλη (γενν. 1945), σε χαλκοκασσίτερο. Και με την ψηφιακή έκθεση το παλαιότερο πανεπιστήμιο της χώρας μας απονέμει τη δίκαιη τιμή στη συνωρίδα των ευγενών ομοϊδεατών Καποδίστρια και Δομπόλη.