Η μάχη του Δηλίου: Ήττα της Αθήνας από το φλογοβόλο των Βοιωτών

Η μάχη του Δηλίου έλαβε χώρα το 424 π.Χ. κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου μεταξύ των Αθηναίων και των συμμάχων των Σπαρτιατών Βοιωτών. Μετά τη μάχη ακολούθησε η πολιορκία του Δηλίου και η χρήση του περίφημου φλογοβόλου των Βοιωτών. Οι Αθηναίοι είχαν σχεδιάσει να εκστρατεύσουν στη Βοιωτία προς υποστήριξη συμμάχων τους “δημοκρατικών” με δύο σώματα, ένα υπό τον στρατηγό Δημοσθένη και ένα υπό τον στρατηγό Ιπποκράτη. Ωστόσο οι στρατηγοί δεν κατάφεραν να συντονίσουν τις κινήσεις τους.

Παράλληλα το αθηναϊκό σχέδιο προδόθηκε στους πολεμίους και έτσι ο Ιπποκράτης βρέθηκε μόνος στη Βοιωτία. Στο Δήλιο, που ταυτίζεται με το σημερινό Δήλεσι, οι Αθηναίοι παρέμειναν πέντε ημέρες, οχυρώνοντας τη πόλη. Αφού άφησε αθηναϊκή φρουρά ο Ιπποκράτης αποφάσισε να υποχωρήσει. Οι Βοιωτοί, υπό τον Παγώνδα είχαν ήδη συγκεντρώσει, στο μεταξύ, τις δυνάμεις τους και βάδισαν κατά των Αθηναίων. Οι Βοιωτοί πλησίασαν την περιοχή όπου στάθμευε η αθηναϊκή-συμμαχική στρατιά, δυνάμεως 15.000 ανδρών του Ιπποκράτη.

Ο Παγώνδας είχε στη διάθεσή του 7.000 οπλίτες, 1.000 ιππείς, 500 πελταστές και 10.000 ψιλούς (ελαφρά οπλισμένους). Οι Αθηναίοι διέθεταν ανάλογο αριθμό οπλιτών και ιππέων αλλά υστερούσαν σε ελαφρύ πεζικό. Εξάλλου ο Παγώνδας σχημάτισε τους Θηβαίους οπλίτες του σε βαθιά φάλαγγα βάθους 25 ανδρών, χρησιμοποιώντας, ουσιαστικά, για πρώτη φορά, την τακτική της Λοξής Φάλαγγας. Ο Παγώνδας έταξε τις δυνάμεις του ως εξής: Στο δεξιό πλευρό οι Θηβαίοι, στο κέντρο τάχθηκαν οι από τον Αλίαρτο, την Κορώνεια και τις Κώπες και στο αριστερό άνδρες από τις Θεσπιές, την Τανάγρα και τον Ορχομενό μαζί με μερικούς Λοκρούς.

Όταν ο Ιπποκράτης πληροφορήθηκε την παρουσία του αντιπάλου στρατού αντί να επιμείνει στην απόφασή του για υποχώρηση, κινήθηκε να τον αντιμετωπίσει, χωρίς να γνωρίζει τη δύναμή του. Ενώπιον των Βοιωτών ο Ιπποκράτης έταξε τις δυνάμεις του συμβατικά με την φάλαγγα των οπλιτών ανεπτυγμένη σε βάθος οκτώ ζυγών. Λόγω του μικρότερου βάθους η αθηναϊκή παράταξη, αν και διέθετε λιγότερους άνδρες, υπερκάλυπτε την αντίστοιχη των αντιπάλων.

Η μάχη του Δηλίου

Ο Παγώνδας διέταξε επίθεση αμέσως μόλις οι άνδρες του ήταν έτοιμοι, την ώρα που ο Ιπποκράτης εκφωνούσε εμψυχωτικό λόγο στους άνδρες του. Παρόλα αυτά ο Αθηναίος στρατηγός αντέδρασε άμεσα και οδήγησε προσωπικά, όπως ήταν τότε η συνήθεια, τους άνδρες του στη μάχη. Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη σκληρή μάχη διεξήχθη στο κέντρο. Στο δε βοιωτικό αριστερό, το αθηναϊκό δεξιό, λόγω του μεγαλύτερου μήκους της παράταξης, κατάφερε να πιέσει τους αντιπάλους, να τους υπερκεράσει και να τους απειλήσει με ολοκληρωτική συντριβή.

Το βοιωτικό αριστερό σώθηκε χάρη στο θάρρος των Θεσπιέων που άντεξαν την πίεση. Οι Αθηναίοι όμως σχεδόν κύκλωσαν τους Θεσπιείς, το τέλος των οποίων ήταν προδιαγεγραμμένο. Με τον τρόπο αυτό όμως η συνοχή της αθηναϊκής γραμμής διασπάστηκε, ενώ οι Αθηναίοι στρατιώτες, κατά λάθος αλληλοσκοτώθηκαν, θεωρώντας τα φίλια τμήματα απέναντί τους εχθρικά.

Βλέποντας την κατάσταση ο Παγώνδας έστειλε το ιππικό του από το δεξιό πλευρό στο αριστερό, προς υποστήριξη των εκεί μαχόμενων φίλιων δυνάμεων. Την ίδια ώρα η βαθιά βοιωτική φάλαγγα είχε επιπέσει κατά του αθηναϊκού αριστερού πλευρό διαλύοντάς το. Οι Βοιωτοί ιππείς επέπεσαν στο μεταξύ στους εν συγχύσει ευρισκομένους Αθηναίους που μάχονταν ακόμα με τους ακατάβλητους Θεσπιείς και τους έτρεψαν σε φυγή.

Το φλογοβόλο των Βοιωτών

Με τις δύο του πτέρυγες εν διαλύσει, ο αθηναϊκός στρατός υποχώρησε. Στη μάχη έπεσαν 1.200 του αθηναϊκού στρατού, μεταξύ των οποίων και ο Ιπποκράτης. Οι Βοιωτοί είχαν 500 νεκρούς. Αξίζει να σημειωθεί ότι μεταξύ των Αθηναίων που πολέμησαν στο Δήλιο ήταν και ο φιλόσοφος Σωκράτης. Οι νικητές Βοιωτοί καταδίωξαν τους Αθηναίους, οι οποίοι υποχώρησαν στο Δήλιο όπου πολιορκήθηκαν. Ο Παγώνδας δεν διέθετε αρκετούς άνδρες για να επιχειρήσει έφοδο. Έτσι περίμενε την άφιξη ενός σώματος 2.000 Κορινθίων πριν κινηθεί.

Κατόπιν αυτού ετοιμάστηκε να επιτεθεί. Όπως καταγράφει ο Θουκυδίδης οι Βοιωτοί επιτέθηκαν στο Δήλιο, χρησιμοποιώντας μια παράξενη, πρωτόφαντη, συσκευή, ένα είδος φλογοβόλου. Η συσκευή διέθετε ένα επίμηκες σωλήνα με έναν φυσητήρα στο οπίσθιο άκρο, ενώ εμπρός ήταν κρεμασμένο στο κάτω μέρος του σωλήνα ένα καζάνι στο οποίο έκαιγε θειάφι, πίσσα και κάρβουνα.

Με τη χρήση του φυσητήρα η παραγόμενη φλόγα έφτανε στις ξύλινες ενισχύσεις των τειχών και τις κατάκαιγε, μαζί με τους υπερασπιστές τους. Φέρεται να χρησιμοποιήθηκε και για τη προσβολή των λίθινων τειχών τα οποία, λόγω της υψηλής θερμοκρασίας και της χρήσης διαβρωτικών ουσιών, έσπαζαν. Τρομοκρατημένοι οι Αθηναίοι εγκατέλειψαν το Δήλιο, αφήνοντας πίσω τους 200 νεκρούς.