Η Αυτοβιογραφία του Τζον Στιούαρτ Μιλ

Δεν είναι η πρώτη φορά που ο εκδοτικός οίκος Στοχαστής μας αιφνιδιάζει θετικά με ένα σημαντικό έργο του κλασικού οικονομικού και πολιτικού φιλελευθερισμού. Πριν από 26 χρόνια εξέδιδε, σε πλήρη έκδοση και υποδειγματικά μεταφρασμένη και σχολιασμένη, τη Δημοκρατία στην Αμερική του Αλέξη ντε Τοκβίλ. Με την Αυτοβιογραφία του Τζον Στιούαρτ Μιλ*, βιβλίο άλλης, φυσικά, τάξης, μας δίνεται η ευκαιρία να γνωρίσουμε από πρώτο χέρι, μέσα δηλαδή από τη ματιά ενός κορυφαίου εκπροσώπου του, πυρηνικά στοιχεία, καίριες πτυχές, δομικά υλικά, ιδέες και πρακτική του σημαντικού αυτού οικονομικού και πολιτικού ρεύματος.

Ο Τζον Στιούαρτ Μιλ δεν είναι άγνωστος στο ελληνικό κοινό. Από τον 19ο αιώνα, ενόσω ζούσε, μεταφράστηκαν τα έργα του Περί Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, το 1864 από τον Γ. Ναύτη, και το Περί Ελευθερίας, το 1872 από τον Φ. Παρασκευαΐδη. Σε όλους μας όμως είναι γνωστότερος ως ο Βρετανός φιλόσοφος με την ισχυρότερη επιρροή στο 19ο αιώνα.

Ο Μιλ αποτελεί μια ξεχωριστή περίπτωση ενός παιδιού θαύματος, που εξακολούθησε να είναι τέτοιο σε όλη του τη ζωή. Όπως ο ίδιος μας αφηγείται στην αυτοβιογραφία του, από τριών ετών άρχισε να μαθαίνει αρχαία ελληνικά και μέχρι τα οκτώ του είχε διαβάσει τους Μύθους του Αισώπου, την Ανάβαση του Ξενοφώντος και ολόκληρο τον Ηρόδοτο, ενώ ξεκίνησε και τα πρώτα του βήματα στα λατινικά. Κάτω από την εποπτεία και καθοδήγηση ενός προικισμένου, αλλά και αυστηρού πατέρα, του Τζέιμς Μιλ, προτού μπει στα δεκαπέντε είχε κλείσει τον κύκλο σπουδών που περιέκλειαν όλο το αριστοτελικό έργο από το πρωτότυπο, αλλά και την ενδελεχή μελέτη των Άνταμ Σμιθ και Ντέιβιντ Ρικάρντο.

Με ένα τέτοιο υπόβαθρο, αλλά και με τη σταθερή βοήθεια του πατέρα του, καθώς και του Τζέρεμυ Μπένθαμ και του Φράνσις Πλέις, ο Μιλ κατάφερε να δημιουργήσει ένα πλούσιο σε προτάσεις και ιδέες έργο, στο οποίο ο κλασικός φιλελευθερισμός μπολιαζόταν με τα ισονομικά, φιλελεύθερα και φεμινιστικά ριζοσπαστικά στοιχεία, που ο ίδιος ο Μιλ εισήγαγε εμπλουτίζοντας τον βασικό κορμό.

Η Αυτοβιογραφία του αποκαλύπτει το εύρος της προβληματικής του, αλλά και τις επίπονες προσπάθειες μαθητείας του από την νεαρή ηλικία. Ο Τζον Στιούαρτ Μιλ μας αποκαλύπτεται ως η απόλυτη αποτύπωση του τι σήμαινε και τι σημαίνει πεπαιδευμένος άνθρωπος, ενεργός πολίτης, συστηματικός και οργανικός διανοούμενος. Αποτελεί όντως ένα υπόδειγμα και μας υπενθυμίζει ότι τέτοιους αριστοτελικούς-αναγεννησιακούς διανοούμενους είχαν ως πρότυπο οι αφετηριακές φιλελεύθερες, σοσιαλιστικές και αναρχικές οπτικές.

Αγώνας για την αλήθεια

Η Αυτοβιογραφία, ένα έργο που ξεκίνησε να γράφει προς το τέλος της ζωής του, είναι κατ’ ουσίαν ένα ευρύτερο έργο και όχι απλώς μια σπάνια περίπτωση αυτοβιογραφίας φιλοσόφου. Αποτελεί, κατά τη γνώμη μας, επισκόπηση, γλαφυρά αποτυπωμένη, μιας γεμάτης ζωής. Ζωής στην οποία η βαθύτατη γνώση και παιδεία έρχεται να στοιχηθεί με τη σταθερή πεποίθηση ότι το καλό και το δίκαιο είναι αυτό που συντελεί στο μέγιστο βαθμό στο να κατακτηθεί η ανθρώπινη ευτυχία. Και μπορεί να ανθήσει μόνον κάτω από συνθήκες ουσιαστικής ελευθερίας του ατόμου.

Κι όλα αυτά με φόντο το Ηνωμένο Βασίλειο του 19ου αιώνα, την κοινωνική, πολιτική και πνευματική εικόνα του οποίου μας μεταφέρει γλαφυρά. Τόσο την πολιτική όσο και τη συγγραφική του δράση καθορίζει ο επίμονος και σταθερός αγώνας της ανακάλυψης της αλήθειας. Και αυτό αποτυπώνεται σε όλες τις πτυχές του έργου του, καλύπτοντας τη σφαίρα της οικονομικής και κοινωνικής δημοκρατίας, τη σφαίρα του αγώνα για τη χειραφέτηση και την απελευθέρωση των γυναικών, τη σπουδή για τη φύση.

Το στοιχείο, όμως, που διαπερνά και διαποτίζει το όλο του έργο, είναι ο λόγος, το πάθος για την ελευθερία. Ο Μιλ υπερασπίζεται και προτάσσει την ελευθερία του ατόμου απέναντι στην κρατική αυθαιρεσία, την ελευθερία του λόγου απέναντι σε κάθε μορφής λογοκρισία. Δεν είναι τυχαίο ότι το έργο του γρήγορα ξεπέρασε τα όρια του Ηνωμένου Βασιλείου κι έγινε ευρύτερα γνωστό στο Δυτικό Κόσμο.

Την καθ’ όλα προσεγμένη αυτή έκδοση του Στοχαστή εμπλουτίζει μια εκτεταμένη, ουσιαστικού χαρακτήρα, εισαγωγή του μακαρίτη καθηγητή Μανόλη Αγγελίδη με τίτλο “Ο Τζον Στιούαρτ Μιλ στον ορίζοντα της όψιμης πολιτικής οικονομίας και των ευρωπαϊκών επαναστάσεων”, που φωτίζει περαιτέρω το εύρος της προβληματικής του μεγάλου διανοητή, αλλά και φέρνει στην επιφάνεια υποτιμημένες πτυχές της συνολικής φιλοσοφίας του.
Όμως η έκδοση αυτή θα ήταν μετέωρη χωρίς την απόλυτα πειστική και λειτουργική μετάφραση και τον επαρκή σχολιασμό του Στάθη Ανδρέου.

---

*Τζον Στιούαρτ Μιλ, Αυτοβιογραφία, εισαγωγή Μανόλης Αγγελίδης, μετάφραση-σχόλια Στάθης Ανδρέου, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα 2018