Ο “Μέγας Ρητορικός” του Κεμάλ

Για την ελληνοτουρκική σύρραξη των ετών 1919-1922 έχουν μελετηθεί και αναλυθεί σχεδόν τα πάντα, εκτός από εκείνα που ίσως θεωρηθούνε περισσότερο σημαντικά. Γιατί ο βασιλιάς Κωνσταντίνος και οι Έλληνες πολιτικοί που ιδεολογικώς τον περιέβαλαν συνέχισαν μία πολεμική εκστρατεία, τη λήξη της οποίας είχαν –κατά τις παραμονές των εκλογών της 1ης Νοεμβρίου 1920– εμμέσως αλλά σαφέστατα υποσχεθεί στον ελληνικό λαό; Ποια υπήρξε η άποψη της τουρκικής πλευράς ως προς τη “Μικρασιατική Περιπέτεια” της σύγχρονης Ελλάδας;

Ως προς το πρώτο ερώτημα, η απάντηση βρίσκεται σε ήδη δημοσιευμένα βρετανικά έγγραφα και μπορεί να συνοψιστεί στην ακόλουθη ρήση που αποδίδεται στον Ελευθέριο Βενιζέλο: «Είναι πολύ δύσκολη η διατήρηση της φιλίας με τη Μεγάλη Βρετανία, αλλά συνιστά τραγωδία το να γίνει κανείς αντικείμενο της έχθρας της». Έχοντας λοιπόν αυτό κατά νουν, γίνεται κατανοητή η όλη στάση του Κωνσταντίνου και της φιλικής προς αυτόν πολιτικής παράταξης, ηγέτης ουσιαστικός της οποίας ήταν ο Δημήτριος Γούναρης.

Όλοι τους ήθελαν να αποφύγουν την επανάληψη των δραματικών και εξευτελιστικών γεγονότων του 1917, όταν –μετά από δραστική επέμβαση των Αγγλογάλλων– εξαναγκάστηκαν να φύγουν από την Ελλάδα και να υποβληθούν σε εξορία που, για τους περισσότερους, δεν διέφερε και πολύ από φυλάκιση. Έτσι ο βασιλιάς και οι περί αυτόν δέχθηκαν, προκειμένου να μη εξοβελιστούν ξανά από την εξουσία, τα εξής:

• Πρώτον, συνέχιση της εκστρατείας στη Μικρά Ασία.
• Δεύτερον, διακυβέρνηση της Ελλάδας κατά “τρόπο συνταγματικό” και μάλιστα από πρόσωπα αρεστά στους Βρετανούς.
• Τρίτον, αποφυγή της αναγωγής του Κωνσταντίνου σε είδωλο του στρατεύματος, όπως είχε γίνει την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων.
• Τέταρτον, περιστολή της δράσης του ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού.

Τα πετρέλαια της Μοσούλης

Γιατί όλα αυτά; Διότι οι Βρετανοί, που –πριν ακόμη από την έναρξη του Α’ Παγκόσμιου Πόλεμου– αντικαθιστούσαν στα πλοία του Βασιλικού Ναυτικού τους τον άνθρακα από το πετρέλαιο, είχαν ευθύς μετά τη σύναψη (Οκτώβριος 1918) της ανακωχής του Μούδρου, καταλάβει “παράνομα” τις πετρελαιοπηγές της Μοσούλης. Ο λόγος; Η Βρετανία δεν είχε πετρέλαιο. Κατά συνέπεια, ο έλεγχος των πετρελαιοφόρων κοιτασμάτων της Εγγύς Ανατολής ήτανε ζήτημα “ζωής ή θανάτου” όσον αφορά την τότε κραταιά Βρετανική Αυτοκρατορία, που ωσάν “νεύρα” της είχε τα πολεμικά της καράβια.

Δεδομένου, όμως, τού ότι οι Τούρκοι είναι “λαός πολεμικός”, έπρεπε ο στρατός τους, που και μετά την ήττα του 1918 παρέμενε αξιόμαχος, να είναι απασχολημένος κάπου αλλού, ώστε να μη απειληθεί ο έλεγχος τον οποίο οι Βρετανοί είχαν επιβάλει στην περιοχή της Μοσούλης. Και εδώ ακριβώς είναι που αναδύθηκε στο –ουσιαστικώς παγκόσμιο– πολιτικό προσκήνιο η προσωπικότητα του Μουσταφά Κεμάλ, του μετέπειτα Ατατούρκ (=Πατέρα των Τούρκων).

Ο Κεμάλ (1881-1938) δεν είχε τίποτα το χαρακτηριστικώς τουρκικό επάνω του. Επιπλέον, βαθύτατα αντιπαθούσε το Ισλάμ και παραμένει πασίγνωστο ότι διασκέδαζε με την ψυχή του μόνο σε ελληνικές ταβέρνες. Όπως, πράγματι, συμβαίνει με πολλούς από τους πρωταγωνιστές της Σύγχρονης Ιστορίας, η οικογενειακή καταγωγή του παραμένει ασαφής. Σε έργο Τούρκου ιστορικού που πρόσφατα δημοσιεύθηκε παρατίθεται το σύνολο των στοιχείων, βάσει των οποίων τεκμηριώνεται η οιονεί επίσημη βιογραφία των γονιών του. Το έργο είναι προσεγμένο και εξαιρετικά καλογραμμένο. Όμως, υπάρχουν και άλλα στοιχεία, ακόμη βυθισμένα στο σκότος μιας γενικευμένης λήθης, η μελέτη των οποίων άγει σε συμπεράσματα διαφορετικά από εκείνα της συμβατικής ιστοριογραφίας…

Οι ηγετικές ικανότητες του Κεμάλ

Τέλος πάντων. Από όπου και όποιους και να καταγόταν ο Κεμάλ, γεγονός είναι ότι διακρινόταν για την εκπληκτική ευφυία του, τη μοναδική κομψότητά του και την απέχθειά του προς τη διαφθορά. Η οικονομική εκδοχή αυτής της τελευταίας μάστιζε την Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά τις τελευταίες φάσεις του βίου της. Και ο Κεμάλ, όταν ρωτήθηκε σχετικώς από ανωτέρους του, έδωσε την κοφτή απάντηση ότι «μόνο η κόψη του σπαθιού σταματά τους διεφθαρμένους». Αμ’ έπος αμ’ έργον λοιπόν! Μόλις διαπίστωσε, αφότου ανέλαβε διοικητής μεγάλης μονάδας στο Μέτωπο του Καυκάσου ότι οι αξιωματικοί άρπαζαν τα εφόδια των στρατιωτών τους και τα πουλούσαν, απαγχόνισε θεαματικώς τους πρωταίτιους και υπέβαλε σε πανηγυρικό μα ανελέητο ξυλοδαρμό όλους τους συνενόχους τους.

Χάρη στη γενναιότητά του και τη στρατηγική του ικανότητα, νίκησε τους Αγγλογάλλους που,  κατά το 1915, είχαν αποπειραθεί να καταλάβουν τη Χερσόνησο της Καλλίπολης. Και παραμένει γνωστή η ρήση του προς τους απλούς Τούρκους φαντάρους, την παραμονή της εκεί αποφασιστικής μάχης: «Δεν απαιτώ από σάς να νικήσετε, γιατί αυτό είναι θέμα δικό μου. Από σας ζητώ απλώς να πεθάνετε (πολεμώντας)».

Σε ευρωπαϊκά αυτιά, η εν λόγω προτροπή ηχεί τερατώδης. Την έκανε, όμως, πιστευτή η προσωπική δική του στάση σε ώρες ιδιαιτέρως κρίσιμες: Παρέμενε στα χαρακώματα της πρώτης γραμμής και όταν του συνιστούσαν να κουνηθεί από τη θέση του, επειδή αυτή είχε γίνει στόχος του εχθρικού πυροβολικού, αντέτασσε άρνηση κατηγορηματική: «Είναι νοητό να με βλέπουνε οι στρατιώτες να φεύγω, για να κρυφτώ; Πώς εγώ μετά θα τους διοικήσω;»

Ο Κεμάλ στην εξουσία

Η ώρα του ήρθε στα τέλη του 1918, όταν δηλαδή η Οθωμανική Αυτοκρατορία (σύμμαχος της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας) ηττήθηκε από την Αντάντ (Entente cordiale) και τους συμμάχους της. Η ηγεσία των Νεοτούρκων, με επικεφαλής τον περίφημο Εμβέρ πασά, είχε μετατρέψει το οθωμανικό κράτος σε δορυφόρο του γερμανικού Ράιχ. Κατά συνέπεια, το γόητρο της εν λόγω ηγεσίας φυλλορρόησε εν μια νυκτί.

Ο Κεμάλ συμμετείχε στην οργάνωση και γενικώς στην κίνηση των Νεοτούρκων, αλλά τον περιέβαλλε η δυσπιστία της “κλίκας του Εμβέρ”. Κι αυτό, διότι, όπως συνήθως συμβαίνει με τις μεγάλες προσωπικότητες, η ευφυία και γενικώς οι ικανότητές του προκαλούσαν φθόνο και φόβο. Όταν, όμως, οι επικεφαλής των Νεοτούρκων έφευγαν πανταχόθεν, προκειμένου να σώσουν το κεφάλι τους, ο Κεμάλ άρπαξε την εξουσία με σκοπό την εκπλήρωση του διακαούς οράματός του: Να μεταβάλει την επικράτεια της νέας Τουρκίας σε χώρα ευρωπαϊκή.

Έτσι, προσέγγισε αρχικώς τους Ιταλούς, αλλά αυτοί αρνήθηκαν να τον βοηθήσουν. Στράφηκε τότε προς τους Βρετανούς και τα  κατάφερε! Προφανώς, με δική τους έμμεση υπόδειξη διορίστηκε (είχε ήδη γίνει στρατηγός) από τον σουλτάνο Μωάμεθ ΣΤ’ Γενικός Διοικητής της Στρατιάς της Ανατολίας με σκοπό να επιβλέψει τον εκεί αφοπλισμό των τουρκικών στρατευμάτων. Τις αρμοδιότητές του, όμως, τις κατέγραψε ο ίδιος. Επιπλέον, όταν το Μάιο 1919 έφτασε με το πλοίο “Πάνορμος” στη Σαμψούντα, οι  βρετανικές αρχές, υπό τον έλεγχο των οποίων τότε βρισκόταν αυτή η πόλη, δεν ανέκοψαν την πορεία του.

Ο λόγος του Κεμάλ

Τα υπόλοιπα είναι γνωστά. Εκείνο, όμως, που παραμένει εν πολλοίς άγνωστο  στο ελληνικό κοινό είναι ότι κατά το διάστημα 15-20 Οκτωβρίου 1927, ο Κεμάλ, Πρόεδρος της Τουρκικής Δημοκρατίας πια, εκφώνησε λόγο στους βουλευτές τού από τον ίδιο ιδρυμένου Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος. Ο λόγος αυτός, ο οποίος θεωρείται ιδεολογικό θεμέλιο της Νέας Τουρκίας, καλείται Nutuk, όρος που μπορεί να μεταφραστεί ως “Μέγας Ρητορικός”. Λόγω της σημασίας του Nutuk, λοιπόν, καλό είναι να αναφερθούν εδώ τα βασικά του στοιχεία:

Πρώτον: Η από τους Έλληνες κατάληψη, τον Μάιο 1919, της Σμύρνης υπήρξε η φλόγα που άναψε τον “τουρκικό εθνικισμό”. Αυτό είναι σωστό, δεδομένου ότι μαρτυρείται και από άλλες τουρκικές πηγές. Πρέπει πάντως να επισημανθεί πως –από την άλλη πλευρά– ο Ιωάννης Μεταξάς ήδη από το 1920 ήξερε –άγνωστο πώς!– ότι η ελληνική εκστρατεία θα κατέληγε σε πανωλεθρία μεν, αλλά, εάν οι Έλληνες περιορίζονταν αποκλειστικώς στη Σμύρνη, αυτήν ειδικώς την πόλη οι Σύμμαχοι θα έστεργαν να την αφήσουν στην Ελλάδα.

Δεύτερον: Η ελληνική προέλαση στη Μικρά Ασία διευκολύνθηκε από μία μυστική οργάνωση του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως που είχε τη μυστηριώδη ονομασία “Μαύρη Μοίρα”. Κάτι τέτοιο δεν έχει έως τώρα τεκμηριωθεί από αλλού, οπότε μπορεί κανείς ευλόγως να υποθέσει πως η συγκεκριμένη αναφορά υπήρξε –πλήρως ή μερικώς– ρητορικό “πυροτέχνημα” του Κεμάλ.

Τρίτον: Ο βίος του ανθρώπου συνιστά αγώνα και ο αγώνας αυτός προκαλεί συγκρούσεις, η έκβαση των οποίων εξαρτάται από την ισχύ, υλική και ηθική. Κατά συνέπεια, η κυριαρχία γενικώς και η εξουσία ιδιαιτέρως κατακτώνται μέσω της ισχύος, προϋπόθεση της οποίας είναι η άσκηση βίας. Κάθε δράση προκαλεί αντίδραση. Oι Οθωμανοί, λοιπόν, κάνοντας “λογική” χρήση της ισχύος που είχαν σταδιακώς αποκτήσει, μπόρεσαν να πάρουν από τους Έλληνες την Κωνσταντινούπολη και να φτάσουν στα πρόθυρα της Βιέννης. Όμως, ο κατά το 1517 σφετερισμός του αξιώματος του Χαλίφη (ηγέτης όλων των Μουσουλμάνων) από τον Οθωμανό σουλτάνο Σελίμ Α’ υπήρξε λάθος. Κι αυτό, επειδή συσπείρωσε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές/χριστιανικές χώρες ενάντια στους Οθωμανούς. Η Νέα Τουρκία, κράτος ολοκληρωτικώς εθνικό, έπρεπε, κατά συνέπεια, να αποφύγει την εμπλοκή της στο διώνυμο δράση-αντίδραση.

Τέταρτον: Και κάτι που μπορεί να προστεθεί από οποιονδήποτε μελετητή του λόγου του. Όλα αυτά που τότε είπε τα πίστευε. Είναι γνωστό το ότι, κάποια στιγμή, μέσα στην Τουρκική Εθνοσυνέλευση είχε πετάξει στην άλλη άκρη της αίθουσας ένα αντίτυπο του Κορανίου, κάνοντας σχόλια τελείως απαξιωτικά ως προς το πρόσωπο του ίδιου του Μωάμεθ, ιδρυτή της μουσουλμανικής θρησκείας. Η Τουρκία, υπό την ηγεσία τού Κεμάλ, ήταν κυριολεκτικώς κράτος αυστηρά εκκοσμικευμένο (État laïque) με πληθυσμό μουσουλμανικό. Και μετά είναι γνωστή η προτροπή του προς όσους, πέρα από τα όρια της Τουρκίας, διατηρούσαν τουρκική εθνική συνείδηση: «Ελάτε εδώ, γιατί σας θέλουμε! Η Τουρκία πάντως δεν πρόκειται να έλθει σε σας».

Πέθανε μόλις 57 χρονών από κίρρωση του ήπατος. Καταπατώντας εμφανώς το ήθος του Ισλάμ, έπινε επιδεικτικώς ρακί. Όπως εμπιστευτικώς ψιθυρίζεται, μόνο ελαφρά πιωμένος ήταν σε θέση να δράσει αποτελεσματικά. Και μπορεί να θεωρηθεί ως φόρος τιμής στη μνήμη του το ότι σήμερα στην Τουρκία σε επίσημα γεύματα δεν σερβίρεται μεν το απαγορευμένο στους Μουσουλμάνους κρασί… αλλά ρακί προσφέρεται (φυσικά με μέτρο). Στο κράτος πάντως επικεφαλής του οποίου είναι η υπό τον Ταγίπ Ερντογάν ομάδα επιχειρείται η βαθμιαία αποδόμηση του κεμαλικού εκκοσμικευμένου κράτους και η συνακόλουθη επανασύνδεση των Τούρκων με το Ισλάμ. Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία…