Ο Ρήγας του Αξελού έχει να μας πει πράγματα και για το σήμερα

Ο Λουκάς Αξελός είναι γνωστός για το έργο του γύρω από το Κυπριακό, την εκδοτική δραστηριότητα στην Ελλάδα και τον Αντόνιο Γκράμσι. Εκείνο, όμως, που αποτελεί τη διαχρονικότερη, συστηματικότερη και βαθύτερη συμβολή του είναι η ενασχόληση του, ήδη από τα πρώτα του βήματα στα γράμματα το 1969, με τον Ρήγα. Προϊόν αυτής της ενασχόλησης ήταν το έργο του “Ρήγας Βελεστινλής, Σταθμοί και όρια στη διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα”, το οποίο αποτελεί και τη διδακτορική του διατριβή.

Ο Αξελός μελέτησε διεξοδικά, εκτός του έργου του Ρήγα, τις σχετικές πηγές και τα αρχεία, τη δευτερεύουσα βιβλιογραφία και τις σχετικές με αυτό το θέμα ερμηνευτικές προσεγγίσεις και αναλύσεις. Ανάλυσε συστηματικά τα νεότερα στοιχεία που προκύπτουν στη διεθνή έρευνα και αντιμετώπισε κριτικά τις πιο πρόσφατες επιστημονικές δημοσιεύσεις που αφορούν το αντικείμενο της μελέτης του.

Στην ουσία, οι προσεγγίσεις του επανατοποθετούν το έργο του Ρήγα ως αντικείμενο ιδιαίτερης ερευνητικής σημασίας και σαφώς σχετιζόμενο με τη σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα, σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Αυτό αποτυπώνεται και στην καινούρια του έρευνα, που βλέπει το φως δεκαπέντε χρόνια μετά την κυκλοφορία του βασικού του έργου.

Ο συγγραφέας, στη σταθερή προσπάθεια του να εμβαθύνει τις πολλαπλές παραμέτρους του έργου του Ρήγα, αφενός διευρύνει ήδη ανεπτυγμένες ερευνητικές προβληματικές και καλύπτει αντίστοιχα κενά της σχετικής φιλολογίας, ώστε να μπορούν να συναχθούν συμπεράσματα βασισμένα σε νέα ερευνητικά στοιχεία και προσωπικές ερευνητικές αξιολογήσεις. Αφετέρου διαμορφώνει μια νέα, διαφορετική από την κρατούσα, ερμηνευτική οπτική.

Μέσα από την καλειδοσκοπική αυτή ματιά, που βλέπει παράλληλα το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, η πολυδιάστατη επαναστατική μορφή του Ρήγα αναδύεται διαχρονικά ζωντανή, σηματωρός των ιδανικών για τα οποία αγωνίστηκε και θυσιάστηκε. Και αυτό είναι ένας από τους κύριους λόγους που το συνθετικό έργο του Λουκά Αξελού αποτελεί σταθμό στη μελέτη του Ρήγα Βελεστινλή.

Κατεξοχήν πόλος θετικής αναφοράς

Ας σταθούμε όμως στα βασικά εκείνα στοιχεία που κυριαρχούν στην ανάλυση του Αξελού.
Πάντα κατά τον συγγραφέα, ο Ρήγας κατέχει μια διαχρονικά δεσπόζουσα θέση στην ψυχή του μαχόμενου λαού και έθνους, στην ψυχή των συνεπέστερων υπερασπιστών των συμφερόντων του, θεωρούμενος και δικαίως, το αφετηριακό ορόσημο και οδόσημο της ελληνικής νεωτερικότητας. Και όχι μόνο. Ο Αξελός θεωρεί τον Ρήγα ως τον κατεξοχήν πόλο θετικής αναφοράς για τον νεότερο ελληνισμό, τον προπαρασκευαστή, αρχιτέκτονα και πατέρα της ελληνικής ανεξαρτησίας και της Ελληνικής Δημοκρατίας.

Είναι προφανές ότι η ανάλυσή του αυτή τον διαφοροποιεί αισθητά ακόμη κι από τις διάφορες, κατά βάση θετικές, ερμηνείες του έργου και της ζωής του Ρήγα. Στο νέο του βιβλίο, ο Αξελός στέκεται με εξαντλητικό, θα έλεγε κανείς, τρόπο σε αυτές που ο ίδιος αποκαλεί τις δύο βασικές κολόνες που στηρίζουν το οικοδόμημα Ρήγας.

• Η πρώτη είναι η λογική του να στηριζόμαστε πάνω απ’ όλα στις δικές μας δυνάμεις, λογική που διαποτίζει όλο το έργο και την πρακτική του Ρήγα. Λογική που δεν εμπεριέχει ίχνος σωβινισμού ή εθνικής περιχαρακώσεως, αλλά προσήλωση στα πορίσματα που η ίδια η ιστορία παρουσιάζει.
• Η δεύτερη είναι ο δημοκρατικός πατριωτισμός, εμπλουτισμένος με το εθνικοαπελευθερωτικό-δημοκρατικό όραμα του βαλκάνιου ριζοσπαστισμού. Αυτός είναι ο λόγος που, κατά τον συγγραφέα, η πολιτειακή-πολιτική πρόταση του Ρήγα ξεπερνά τα κυρίαρχα ασφυκτικά πλαίσια της εποχής του, συγκροτώντας ένα καινούριο σύστημα αξιών.

Η συγκεκριμένη ανάλυση των έργων επιβεβαιώνει ότι η καταγγελία του δεσποτισμού, η ανάδειξη της ελευθερίας σε πρώτιστη αξία, η εθνική ανεξαρτησία, η αγάπη και η υπεράσπιση της πατρίδας, η ανεξιθρησκία, ο αντιμοναρχικός πολιτειακός χαρακτήρας, η αρχή της διακρίσεως των εξουσιών, η κοινωνική ευαισθησία και πρόνοια και η σταθερή προσήλωση στα ατομικά δικαιώματα και τις δημοκρατικές αξίες, αποτελούν τους σταθερούς άξονες του ιδεολογικοπολιτικού του κόσμου.

Πατέρας του ελληνικού ριζοσπαστισμού

Ο Ρήγας όμως, όπως επισημαίνει ο Αξελός, δεν υπήρξε μόνον ο πατέρας της ελληνικής ανεξαρτησίας. Υπήρξε και πατέρας του ελληνικού ριζοσπαστισμού. Όπως αναλύει ο ίδιος, ο ελληνικός ριζοσπαστισμός δεν γεννήθηκε μετά τις επαναστάσεις του 1848 και την ανάδυση ριζοσπαστικών και δημοκρατικών κινημάτων στην Ευρώπη του 19ου αιώνα. Ο ελληνικός ριζοσπαστισμός, τονίζει, βαπτίστηκε το 1798 με το αίμα του δολοφονημένου Ρήγα και των συντρόφων του, μελών της πρώτης επαναστατικής οργάνωσης που συνέδεσε το εθνικό με το κοινωνικό και το πατριωτικό με το διεθνιστικό.

Ο συγγραφέας στέκεται επίμονα στο σημείο αυτό, θεωρώντας ότι η ανάδειξη του κοινωνικού δίπλα στο εθνικό και του πατριωτικού δίπλα στο διεθνικό, αποτελεί, ίσως, τη μεγαλύτερη πολιτική κατάκτηση του μεγάλου Θεσσαλού. Η προσωπικότητα του Ρήγα, η αυθεντικά επαναστατική στάση του, συνδυάζει ισόρροπα και δημιουργικά τόσο την αξίωση οικουμενικότητας των θεμελιακών αρχών του ηθικοπολιτικού βίου, όσο και τον ιστορικά-πολιτικά προσδιορισμένο διεθνισμό του, τον φλογερό πατριωτισμό, την επίγνωση του εθνικού συμφέροντος, την κατανόηση της συνέχειας και ιδιοσυστασίας του ελληνισμού.

Αναλύοντας περισσότερο το ζήτημα, ο συγγραφέας σημειώνει ότι ο Ρήγας, χρησιμοποιεί ως αφετηρία και υπόβαθρο την αρχαιοελληνική λογική της λαϊκής κυριαρχίας «εν οις ο δήμος εστίν ο κρατών». Την επικαιροποιεί, όμως, με την αναβάπτισή της από τους Ευρωπαίους διαφωτιστές και ιδιαίτερα από τον κατεξοχήν δάσκαλό του Ζαν Ζακ Ρουσσώ. Την προεκτείνει δίνοντας της ευρύτερο περιεχόμενο στο άρθρο 109 της Νέας Πολιτικής Διοικήσεως, όπου ορίζει ότι «η γενική δύναμις της δημοκρατίας συνίσταται εις ολόκληρον το έθνος».

Αυτά είναι ορισμένα στοιχεία που μας δίνουν το πλαίσιο στο οποίο κινείται η εργασία αυτή. Τόσο πιο επίκαιρη όσο ήδη από τα πρώτα χρόνια της οικονομικής κρίσης η ελληνική κοινή γνώμη υπέστη πραγματικό βομβαρδισμό από επιδερμικούς όσο πολιτικά κατευθυνόμενους ιστορικούς και δημοσιογράφους που ισχυρίζονταν με στόμφο ότι στην Ελλάδα τάχα «δεν είχαμε ποτέ Διαφωτισμό». Μια στοχευμένη πλαστογράφηση της ιστορίας με στόχο την ταπείνωση του λαού, της ιστορίας και της παιδείας αυτής της χώρας, προκειμένου να υποταχθεί χωρίς αντίσταση στους «πεφωτισμένους Ευρωπαίους».

Οι πλαστογράφοι

Η εκστρατεία πλαστογράφησης μάλλον έφερε κάποιους καρπούς, καθώς ακόμη και σήμερα όχι μόνον απλοί άνθρωποι αλλά και ορισμένοι, πολύ συγκεκριμένοι, εκπρόσωποι της εντόπιας διανόησης δεν διστάζουν στο δημόσιο λόγο τους να αποδώσουν τα δεινά της χώρας στην φανταστική αυτή δήθεν «απουσία ελληνικού Διαφωτισμού». Η αξία της μελέτης του Λουκά Αξελού συνίσταται ακριβώς στο γεγονός ότι επαναφέρει στο προσκήνιο -ενάντια σε αυτή την ανιστόρητη πλαστογράφηση- και αξιολογεί πλήρως τη μορφή του Ρήγα. Εκτός από την επαρκέστατη αξιοποίηση του υπάρχοντος ερευνητικού υλικού, ο συγγραφέας οδηγεί επιτυχώς και αβίαστα τον μη ειδικό αναγνώστη στα επίκαιρα ιδεολογικά και πολιτικά ζητήματα του παρόντος.

Ο Αξελός, επί παραδείγματι, ανιχνεύει με συστηματικότητα και εμβρίθεια τη διανοητική σχέση του Ρήγα με τα μεγάλα προτάγματα της εποχής του. Αναδεικνύει τη δυναμική, αλλά και τη σημασία στη συγκρότηση του σταθερού προσανατολισμού του Ρήγα της πολυδύναμης αξίας της ελευθερίας. Ο δημιουργικός συσχετισμός ορθοφροσύνης και ελευθεροφροσύνης, που αποτυπώνεται περιεκτικά στη θεμελιακή αρχή «Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά», καταδεικνύεται και τεκμηριώνεται από τον συγγραφέα ως ο κεντρικός άξονας της σκέψης και της δράσης του Βελεστινλή.

Τόσο οι διεισδυτικές του αναλύσεις στη νέα του μελέτη, όσο και το καθ’ όλου έργο του για τον Ρήγα, το οποίο συμπληρώνει μισόν αιώνα αδιάλειπτης έρευνας, εντάσσουν, κατά τη γνώμη μας, τον Αξελό στους βασικούς συστηματικούς μελετητές του Βελεστινλή.
Αυτό το έχουν εντοπίσει και άλλοι κριτικοί του έργου του. Ανάμεσα τους ένας ακόμη σημαντικός ερευνητής του Ρήγα, ο Δημήτριος Καραμπερόπουλος, που εύστοχα έχει επισημάνει ότι «ο Λουκάς Αξελός με τη συστηματική αυτή μελέτη του (αναφέρεται στο κυρίως έργο του σ.σ.), δικαιωματικά κατατάσσεται στους συγγραφείς του Ρήγα που έγραψαν συνολικά για τη ζωή και το έργο του, όπως ο Απόστολος Δασκαλάκης και ο Λέανδρος Βρανούσης».

Η εργασία του Αξελού κοιταγμένη με μια πρώτη ματιά φαντάζει να αφορά και να φωτίζει το παρελθόν. Η άποψη μας είναι ότι αποτελεί εξίσου χρήσιμο και λειτουργικό εργαλείο για τη μελέτη του παρόντος. Παρόντος που, τηρουμένων των σοβαρών αναλογιών, είναι το ίδιο κρίσιμο με αυτό που αντιμετώπισε ο Ρήγας στην εποχή του.

Λουκάς Αξελός, Ρήγας Βελεστινλής. Ο πατέρας της ελληνικής ανεξαρτησίας, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα 2018