Τι δέσποζε στη Βουλιαγμένης πολύ πριν το Mall

Το 1918, απέναντι από τον Σταθμό Λαρίσης, στην οδό Φιλαδελφείας 4, συστήνεται η Ανώνυμος Ελληνική Εταιρεία Βιομηχανίας Καπνού. Μέσα από μία επιχειρηματική διαδρομή θα φθάσουμε και στο εργοστάσιο Γραφικές Τέχνες Ασπιώτη-ΕΛΚΑ στη Βουλιαγμένης, το οποίο έγραψε τη δική του ιστορία.

Ιδρυτές της Ελληνικής Εταιρείας Βιομηχανίας Καπνού είναι οι Συριανοί καπνέμποροι αδελφοί Γιαννουκάκη, ο Μιχαήλ (1866-1944) και ο Μάριος, κληρονόμοι του αρχαιότερου καπνεμπορικού οίκου της Παλαιάς Ελλάδος, αυτού του Δημητρίου Γιαννουκάκη. Επίσης ιδρυτές είναι οι καπνέμποροι Μιχαήλ Πρωτοπαπάς, Ιωάννης Ν. Πανάς, Γεώργιος Δ. Πανάς, οι παλαιοί καπνοβιομήχανοι στην Αίγυπτο Νικόλαος Δ. Πανάς, Ν. Σταμούλης, Ν. Πλακόπουλος και ο εφοπλιστής Λ. Αρβανιτίδης.

Οι αδελφοί Γιαννουκάκη είχαν ήδη συνεταιριστεί με τον Πρωτοπαπά και ιδρύσει το 1907 την ομόρρυθμη καπνοβιομηχανία Γιαννουκάκη-Πρωτοπαπά, αλλά και με τους παλιούς Βολιώτες καπνέμπορους Πανά, με τους οποίους είχαν ιδρύσει την Εταιρεία Καπνών Ανατολής. Η εταιρεία διαθέτει το απαραίτητο για την εκτύπωση έντυπου υλικού (κυρίως τσιγαρόχαρτων, πακέτων τσιγάρων, διαφημιστικών αφισών) λιθογραφείο. Μετονομάζεται σε εταιρεία Κ. Πανάς και Σία.

Το λιθογραφείο της στην Αθήνα στεγάζεται στην οδό Μιχαήλ Βόδα, ενώ στη Θεσσαλονίκη γίνεται συνεταίρος της ο Κ. Σαράτσης. Καλλιτεχνικός διευθυντής του αθηναϊκού λιθογραφείου αναλαμβάνει το 1919 ο ζωγράφος και ειδικός χρωμολιθογράφος Όθων Περβολαράκης (1887-1974), ο οποίος είχε κάνει σπουδές λιθογραφίας στο Παρίσι. Οι διαφημιστικές αφίσες που σχεδίασε είναι υποδειγματικές. Το 1925 η εταιρεία Κ. Πανάς και Σία παίρνει την επωνυμία ΕΛΚΑ, δηλαδή Εταιρεία Λιθογραφίας και Κυτιοποιίας Αθηνών.

Γραφικές Τέχνες Ασπιώτη-ΕΛΚΑ

Το 1928 η Κ. Πανάς και Σία συγχωνεύεται με το κερκυραϊκό λιθογραφείο των Αδελφών Γεράσιμου Ασπιώτη, που το διηύθυνε από το 1901, μετά από τον θάνατο του Γεράσιμου, ο ανήσυχος πρωτότοκος γιος του Κωνσταντίνος (1872-1963). Ο μορφωμένος και φιλοπρόοδος νέος, που υπήρξε διευθυντής αγγλικού εργοστασίου φωτιστικής ασετιλίνης, οδήγησε στην Κέρκυρα το 1905 το πρώτο ιδιωτικό αυτοκίνητο και το 1912 το πρώτο λεωφορείο. Δεν σταμάτησε εκεί: Έβαλε στο σπίτι του την πρώτη τηλεφωνική και την πρώτη ραδιοφωνική συσκευή.

Η Βίλα Ρόσα, η κατοικία του, με 24 δωμάτια, έγινε κέντρο συνάντησης διανοουμένων, καλλιτεχνών, πολιτικών. Αποκύημα της συνένωσης των δύο επιχειρήσεων, της αθηναϊκής και της κερκυραϊκής, στάθηκε η ανώνυμη εταιρεία Γραφικαί Τέχναι Ασπιώτη-ΕΛΚΑ, με έδρα την οδό Φιλαδελφείας 4. Πρώτος πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου και γενικός διευθυντής εξελέγη ο Κωνσταντίνος Ασπιώτης. Το 1934 γενικός διευθυντής της νέας εταιρείας έγινε ο Πειραιώτης βιομήχανος βωξιτών Λιάκος (Ηλίας) Ηλιόπουλος (1903-1966).

Το 1938 οι εγκαταστάσεις της Ασπιώτη-ΕΛΚΑ θα μεταφερθούν στην ακατοίκητη τότε λεωφόρο Βουλιαγμένης 276, σε ένα βοσκοτόπι, στον Άγιο Δημήτριο. Αρχιτέκτων του νέου κτηρίου της είναι ο Δημήτριος Φωτιάδης (1894-1974), με σπουδές στο Παρίσι. Tεχνικός σύμβουλος του εργοστασίου της από τον Σεπτέμβριο του 1938 εμφανίζεται ο εβραϊκής καταγωγής και αυστριακής υπηκοότητος Rudolf Rosenbaum, με τμηματάρχη του τον γαμπρό του Johannes Schmutzer.

Ο Rosenbaum είχε διευθύνει, μαζί με τον αδελφό του Siegmund, εργοστάσιο γραφικών τεχνών στη Βιέννη, το οποίο πέρασε σε Γερμανό ιδιοκτήτη. Υποχρεώθηκε έτσι να εγκαταλείψει με τον αδελφό του και με τον γαμπρό του τη χώρα του και να έρθει πρόσφυγας στην Ελλάδα. Το εργοστάσιο γραφικών τεχνών Ασπιώτη-ΕΛΚΑ γνωρίζει ομολογουμένως ακμή.

Η συμβολή του χαράκτη Τάσσου

Το 1952 αναλαμβάνει καλλιτεχνικός σύμβουλος της εταιρείας Ασπιώτη-ΕΛΚΑ ο χαράκτης Α. Τάσσος (1914-1985), μάλλον με σύσταση προς την φιλότεχνη, δυναμική σύζυγο του Λιάκου Ηλιόπουλου Νίνα (1908-1985) από τον κορυφαίο ομότεχνο του Τάσσου και αγαπημένο ξάδελφό της Δημήτρη Γαλάνη (1879-1966). Το 1956, σε συνεργασία με την Ηλιόπουλου, ο Τάσσος δραστηριοποιείται στις θυγατρικές της εταιρείας Εκδόσεις Αθηνών.

Από τα τέσσερα βιβλία που προγραμματίστηκαν να εκδοθούν, βγήκαν δύο το 1956: O Μανουήλ Πανσέληνος, με κείμενο του καθηγητή της Χριστιανικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Ανδρέα Ξυγγόπουλου (1891-1979), ενώ τα αντίγραφα των τοιχογραφιών έχει φιλοτεχνήσει ο πολύ φίλος του Τάσσου, ζωγράφος-συντηρητής Φώτης Ζαχαρίου (1909-2001) και τα Βυζαντινά Μνημεία Αττικής και Βοιωτίας, με κείμενο του επίσης φίλου του Τάσσου, διευθυντή του Μουσείου Μπενάκη Μανόλη Χατζηδάκη (1909-1998), ενώ τα αντίγραφα των εικόνων έχουν γίνει από τον Ζαχαρίου και τα σχέδια των ναών από τον Τάσσο.

Πρόκειται για συλλεκτικές εκδόσεις με έγχρωμες αναπαραγωγές εικόνων στην ελληνική, στην αγγλική, στη γαλλική και στη γερμανική γλώσσα. Εργαζόμενος επίσης για τα Ελληνικά Ταχυδρομεία, ο Τάσσος προχωρεί στην εκτύπωση και των ελληνικών γραμματοσήμων.

H “παροικία”

Για να καταστείλει οιαδήποτε πρόθεση απεργιακών κινητοποιήσεων ή εργασιακών διεκδικήσεων και άλλων αντιδράσεων του εργαζόμενου επί πολλές ώρες προσωπικού το ζεύγος Ηλιοπούλου είχε δημιουργήσει την “παροικία”. Έτσι είχε ονομαστεί συγκρότημα κατοικιών παραχωρημένο από τη διοίκηση του εργοστασίου εντός του περιβόλου του, με δωρεάν φως, νερό και καθημερινό μεσημβρινό συσσίτιο, κατά το οποίο προϊστάμενοι και υπάλληλοι γευμάτιζαν από κοινού, συσφίγγοντας τις σχέσεις τους.

Ο αιφνίδιος θάνατος του Ηλιόπουλου σηματοδότησε την αρχή του τέλους. Τη δεκαετία του 1970 το εργοστάσιο έχει δραστηριότητα σε εκτυπώσεις βιβλίων, περιοδικών, ημερολογίων, γραμματοσήμων και κάθε είδους εντύπων. Εκδίδει ακόμα και περιοδικό για το προσωπικό του. Κοντά στον Τάσσο δουλεύουν ως βοηθοί του και άλλοι καλλιτέχνες, όπως οι Παναγιώτης Γράββαλος (1933-2014), Τάκης Κατσουλίδης (1933), Σπύρος Καραχρήστος (1945), Γιώργος Χαλκιάς (1946) αλλά και τυπογράφοι, όπως ο Σταύρος Βλάχος.

Ο χρόνος, όμως, μετρούσε αντίστροφα. Μία από τις κορυφαίες στιγμές του εργοστασίου είναι το 1978, όταν ο Τάσσος εκδίδει την Λυσιστράτη του Αριστοφάνη σε απόδοση Κώστα Βάρναλη (1884-1974) με 24 έγχρωμες ξυλογραφίες του.

Το 1986 η εταιρεία γραφικών τεχνών Ασπιώτη-ΕΛΚΑ περιήλθε στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος και από το 1992 έως το 1997 σε Γάλλο ανάδοχο. Το αρχείο της φυλάσσεται σήμερα στο Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Τραπέζης και στη θέση του εργοστασίου της υψώνεται πλέον το κατάστημα Athens Metro Mall του Αγίου Δημητρίου.