"Στα πεύκα και στα έλατα, μου ‘πανε πώς θα γιάνω" – Τα ρεμπέτικα της φυματίωσης

Στα ρεμπέτικα, βρίσκουμε αρκετά τραγούδια τα οποία μιλάνε για αρρώστιες, γιατρούς και φάρμακα. Βέβαια δεν θα ήταν δυνατόν έχουμε και τα ρεμπέτικα της φυματίωσης, μιας αρρώστια που θέρισε πάρα πολύ κόσμο, τότε! Το μεγαλύτερο ποσοστό των ρεμπέτικων τραγουδιών που αναφέρονται σε αρρώστιες έχουν να κάνουν με τη φυματίωση ή φθίση.

Ως γνωστόν η φυματίωση οφείλεται σε βακτήριο το οποίο καταστρέφει τα πνευμόνια, προκαλεί πυρετούς, συνεχή βήχα με αιμοπτύσεις, απώλεια βάρους και γενικότερη κατάρρευση του οργανισμού. Ο λαός, τη φθίση, την έλεγε “σαράκι”, “χτικιό” ή και “φτίση”. Η φθίση δε γνώριζε όρια γεωγραφικά και τάξεις κοινωνικές. Θέρισε τον Σοπέν, την Έληνορ Ρούσβελτ, τον Μόζαρτ; (ίσως και έλλειψη D)…

Για να συγκρίνουμε λίγο και με τα τωρινά, σας αναφέρω ότι στην Αμερική του 1900, ήταν η δεύτερη κατά σειρά αιτία θανάτου με ποσοστό 11%! Και οι περισσότεροι θάνατοι εκεί, ήταν σε πυκνοκατοικημένες πόλεις και ιδιαίτερα σε συνοικίες μαύρων! Φυσικά και στην Ελλάδα, έκανε θραύση η φυματίωση και για τον κόσμο, φυματίωση σήμαινε θάνατος, κάτι περίπου ίδιο με τον καρκίνο σήμερα.

Τα ρεμπέτικα τα οποία έχουν θέμα τη φυματίωση ή και απλά αναφέρονται σ’ αυτήν, είναι σίγουρα 35 και είναι όλα τους χαρακτηριστικά, γιατί περιγράφουν τόσο την ασθένεια, όσο και την ταλαιπωρία του ασθενούς, αλλά και τον επερχόμενο θάνατο. Στο αρχείο μου έχω τραγούδια για τη φυματίωση, τα οποία ηχογραφήθηκαν από το 1929 ως το 1953, αν και το 1940 είχαμε την πενικιλίνη. Αλλά και σήμερα που τα έχουμε όλα στην πατρίδα μας, γιατί έχουμε καμία 150νταριά περιστατικά φυματίωσης το χρόνο;

Τα ρεμπέτικα της φυματίωσης

Να, μερικά παραδείγματα, για το πώς περιεγράφηκε με ενάργεια, στα ρεμπέτικα, η φυματίωση, κυρίως από αγράμματους ανθρώπους. Το 1935, τραγουδούσε ο Γιώργος Κατσαρός: «Μάνα μου είμαι φθισικός, μάνα μου έχω φθίση, φύλα τον άλλο μου αδερφό, μάνα, να μην κολλήσει» (σύνθεση δική του).

Άλλα ρεμπέτικα της φυματίωσης: “Ο Χάρος πλησιάζει” (Δ. Πετσάλης-Ν. Βούλγαρης), είναι ένα τραγούδι που είπε ο Πρόδρομος Τσαουσάκης το 1951 και λέει μεταξύ άλλων: «Νύχτωσε μανούλα μου, στο λέω δεν μπορώ, το στήθος μου πονεί κι ο βήχας με ταράζει, μ’ αφήνει η ζωή κι ο Χάρος πλησιάζει…»

Στο τραγούδι “Σαν πεθάνω” (Ι. Μοντανάρη, 1935), ο τραγουδιστής Κώστας Ρούκουνας αποδίδει θαυμάσια τα πιο επώδυνα συμπτώματα της φθίσης: «Μάνα μου το στήθος μου πονεί (βηξίματα…) κι ανεστενάζω, τούτονε το χρόνο, μάνα μου, δεν τόνε βγάζω…». Και με την ευκαιρία να σας πω ότι (τι ειρωνεία…) από φθίση πέθανε κι ο Ρενέ Λενέκ, ο εφευρέτης του στηθοσκόπιου αυτού του πολύτιμου εργαλείου για τη διάγνωση ασθενειών του θώρακα.

Στα τέλη του 1800, ο δόκτωρ Τριντό διατύπωσε μία θεωρία ότι ο καθαρός αέρας και η θρεπτική διατροφή ήταν σημαντικοί παράγοντες για τη θεραπεία της φυματίωσης. Και έτσι άρχισαν τότε να φυτρώνουν σανατόρια, σαν τα μανιτάρια, σε ψηλά βουνά, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, τα οποία πρόσφεραν το κατάλληλο περιβάλλον για νοσηλεία. Βέβαια τα περισσότερα ήταν για ματσωμένους.

“Μες στης Πεντέλης τα βουνά”

Μετά την πενικιλίνη, τα σανατόρια έκλειναν το ένα μετά το άλλο. Αλλά από το 1900 ως το 1940, η σίγουρη συνταγή ήταν αέρας βουνίσιος και καλό φαΐ. Κι αυτό δεν ξέφυγε από τα ρεμπέτικα της φυματίωσης. (Όχι, δεν άκουσα να χρησιμοποιούσαν τότε αγιασμό ή άλλα μαντζούνια, ως θεραπεία…).

Σε ένα τραγούδι με τίτλο “Στα Πεύκα και στα έλατα” (Παπαϊωάννου-Βασιλειάδης, 1946) ακούμε τον Οδυσσέα Μοσχονά να λέει: «Στα πεύκα και στα έλατα, μου ‘πανε πώς θα γιάνω, για αυτό πήγα στην Πάρνηθα, μανούλα μου, τον πόνο μου να γιάνω και στην κορφή απάνω…»
(Υψόμετρο Πάρνηθας 1.413 μέτρα).

Για συνάντηση ενός φθισικού, με τον Χάρο μας λέει ο Στράτος, στο τραγούδι “Μες στης Πεντέλης τα βουνά” (Ν. Βασιλάκης, 1940). Προφανώς ο ασθενής ήταν εκεί στην Πεντέλη, σε κάποιο σανατόριο. Μες στης Πεντέλης τα βουνά, στα πεύκα τριγυρίζω, τον Χάρο ψάχνω για να βρω μα δεν τόνε γνωρίζω… (Τον ψάχνει, μπας και τον “ψήσει” να μην τον πάρει γατί έχει παιδάκια και γυναίκα… στο υψόμετρο της Πεντέλης, στα 1109 μέτρα).

Πολύ συχνά, ο λαός έλεγε τη φυματίωση χτικιό κι έτσι τη βρίσκουμε στο “Γλυκοχαράζει ο αυγερινός” (Τατασσόπουλος-Ρούτσος, 1953). Στο σχετικό στιχάκι λέει ο Τσαουσάκης: «το πονεμένο μου κορμί, βαρύ χτικιό το δέρνει…».

Η έλευση της πενικιλίνης

Μπορεί το 1940 να ήρθε η πενικιλίνη, αλλά η νόσος δεν εξαφανίστηκε εντελώς. Άλλωστε, μετά τον ηλίθιο και εγκληματικό (για αμφότερους, ε;) Εμφύλιο Πόλεμο, ένα μεγάλο τμήμα του ελληνικού λαού, αυτό δηλαδή που βρέθηκε στο στρατόπεδο των ηττημένων, έζησε άθλια και ακολούθησε τους γνωστούς δρόμους της κοινωνικής απόδρασης με αρρώστιες, ανεργία, μετανάστευση, φυλακές, εξορίες και άλλα. Το 1950, είχαμε έξαρση της φθίσης στην Αθήνα.

Η φυματίωση, ως θεματολογία, έχει περάσει και στα μπλουζ, τα οποία έγραψαν και τραγούδησαν μεγάλα ονόματα, όπως οι: Blind Lemon Jefferson, Lead Belly, Jimmie Rogers, Willie Jackson, Gene Dutry. Το 1928 ο Willie Jackson ηχογράφησε με την κιθάρα του το “TB Blues”. Στο σημείο 1:57, ακούμε:

«Όταν στεκόμουν ακόμα στα πόδια μου, δεν μπορούσα να περπατήσω κάτω στο δρόμο.
Για σας γυναίκες, που με κοιτάτε απ´ το κεφάλι μέχρι κάτω στα πόδια.
Αλλά ωχ, τώρα η φυματίωση με σκοτώνει.
Θέλω να ρίξτε το πτώμα μου στη βαθειά μπλε θάλασσα.
Ωχ, ωχ, κόλλησα φυματίωση, η κατάχρηση με σκοτώνει».

Τι περισσότερο ή τι λιγότερο λένε τα λόγια στα ρεμπέτικα για τη φυματίωση;