Όλα όσα δεν ξέρετε για τη συνοικία Ζωγράφου

Πριν από εκατόν είκοσι χρόνια, το 1902, ο οικονομολόγος Ιωάννης Σ. Ζωγράφος (1844-1927) αγόρασε εκτεταμένη γη στην ανατολική πλευρά της Αθήνας και άρχισε από το 1918 να αναπτύσσει οικοδομική δραστηριότητα. Ήταν οι απαρχές του συνοικισμού, του οποίου εκείνος στάθηκε ο ιδρυτής και ονοματοδότης. Καταγόμενος από το χωριό Σόλος Καλαβρύτων, μετά από τις γυμνασιακές σπουδές του στην Πάτρα, ο Ιωάννης Ζωγράφος σπούδασε Νομικά από το 1862 στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, το δε 1864 αναχώρησε για τη Χαϊδελβέργη, στο Πανεπιστήμιο της οποίας το 1865 απέκτησε το διδακτορικό δίπλωμά του.

Μετά την επάνοδό του στην Ελλάδα, το 1878 εξελέγη υφηγητής των Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, του οποίου έγινε και γραμματέας. Το 1878 εκδόθηκαν δύο μελέτες του (“Περί χρήματος”, “Περί δασμών και περί δασμολογίας του σταφιδοκάρπου”) και την ίδια χρονιά έγινε μέλος της Αθηναϊκής Λέσχης. Το 1879 πήρε τη θέση του έκτακτου καθηγητή της Δημοσιονομίας, θέση που τη διατήρησε έως το 1881, οπότε προήχθη σε τακτικό καθηγητή. Το 1882 δημοσιεύθηκε ο πρώτος τόμος της “Δημοσιονομικής” του και από το 1883 έως το 1920 εκδόθηκαν τα οκτώ τεύχη του συγγράμματος “Μελέτες επί της εν Ελλάδι δημοσιονομικής πολιτικής”.

Το 1885 διορίστηκε γενικός γραμματέας του υπουργείου Οικονομικών. Πέντε χρόνια κατόπιν, το 1890, αναμίχθηκε στην πολιτική και εξελέγη βουλευτής του νομού Αχαϊοήλιδος. Από το 1895 ακολούθησε δεκαετής περίπου θητεία του στη γενική επιτροπεία της Επικρατείας στο Ελεγκτικό Συνέδριο. Επίσης διετέλεσε σύμβουλος των τραπεζών Ηπειροθεσσαλίας και Πιστωτικής, των Μεταλλείων Λαυρίου και των Σιδηροδρόμων Πελοποννήσου επί αρκετές περιόδους.

Αγόρασε από την Πειραιώτισσα Ελένη χήρα Λεωνίδα Βουρνάζου έκταση 1.250 στρέμματα αντί 10.000 δρχ. στο ανατολικότερο όριο της Αθήνας, εφαρμόζοντας το σύστημα μηνιαίων δόσεων στις πωλήσεις των οικιών και των οικοπέδων τους! Η οικοπεδοποίηση, όμως, γινόταν ανεξέλεγκτη, με πρώτους κατοίκους της περιοχής αρειμάνιους κτηνοτρόφους από τη Δωρίδα, οι οποίοι στους πρόποδες του ιοστεφούς Υμηττού έστησαν τα βουστάσιά τους… Εκεί βρήκαν στέγη και προσφυγικές οικογένειες της Κωνσταντινούπολης, της Σμύρνης, της Τραπεζούντας, της Σαμψούντας και της Αρμενίας.

Οι γιοι του Ιωάννη Ζωγράφου

Στα βήματα του πατέρα του βάδισε και ο πρώτος γιος του Κωνσταντίνος (1873-1949). Υφηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, από το 1928 έως το 1932, υπήρξε βουλευτής του Κόμματος των Φιλελευθέρων στην περιφέρεια Αθηνών. Διαδέχτηκε τον πατέρα του στην ανάπτυξη του συνοικισμού και, μαζί με τον δικηγόρο αδελφό του Σωτήριο (1891-1968), κατόρθωσε να αναγνωριστεί ο συνοικισμός ως ανεξάρτητη κοινότητα με προεδρικό διάταγμα στις 13 Ιανουαρίου 1929.

Ο δεύτερος γιος του Ιωάννη Ζωγράφου Γεώργιος (1888-1948) χρημάτισε τραπεζίτης, διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας του Φωταερίου Πειραιώς και σύμβουλος της εταιρείας λαμπτήρων OSRAM, όπως και της καπνοβιομηχανίας Β. Καραβασίλη. Έφυγε από τη ζωή στη Λοζάνη. Ο τρίτος γιος του Ιωάννη Ζωγράφου Σωτήριος, απόφοιτος της Εμπορικής Σχολής της Χάλκης το 1908 σπούδασε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών έως το 1915, υποστηρίζοντας τη διδακτορική διατριβή του στην ίδια σχολή το 1916 με θέμα “Η νόμιμος μοίρα της απόρου χήρας”.

Το 1929 ανέλαβε τη διοίκηση του συνοικισμού Ζωγράφου, εξελέγη πρόεδρός του έως το 1947 και στη συνέχεια δήμαρχός του, τιμώμενος για την όλη προσφορά του με τον Αργυρό Σταυρό του Βασιλικού Τάγματος του Φοίνικος. Μέλη της οικογένειας Ζωγράφου κατοίκησαν στη σωζόμενη δυτικότροπη έπαυλή τους, συνολικής έκτασης 20 στρεμμάτων, η οποία το 1974 έγινε κοινόχρηστος χώρος και στη συνέχεια ταλαιπωρήθηκε ποικιλοτρόπως, έως ότου καταλήξει να περιέλθει στον Δήμο Ζωγράφου.

Τα χρόνια της Κατοχής

Τη δεινή περίοδο των χρόνων της Κατοχής και της Αντίστασης στου Ζωγράφου την περιγράφει με τεκμήρια η φιλόλογος Κατερίνα Μπαλκούρα (1975) στο βιβλίο της “Μέρες Κατοχής στην Αθήνα (Ζωγράφου-Γουδί-Κουπόνια)” (Εκδόσεις 24 γράμματα, Αθήνα 2021). Το ηρώο στη λεωφόρο Αλέξανδρου Παπάγου σώζει τα ονοματεπώνυμα των πεσόντων του 1940-41. Στα χρόνια της Κατοχής την περιοχή Ζωγράφου την τροφοδοτούσε ο Υμηττός, ο οποίος δυστυχώς έχανε την ξυλεία του.

Το Κοιμητήριο Ζωγράφου γνωρίζει διπλάσιο αριθμό ταφών. Η πατριωτική αντίσταση του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ δραστηριοποιείται. Καθοδηγητής της ζωγραφιώτικης νεολαίας της ΕΠΟΝ αναλαμβάνει ο μετέπειτα ιδρυτής των εκδόσεων Θεμέλιο Μίμης Δεσποτίδης (1925-1981), ο Πέτρος για τους συντρόφους του. Στις 27 Ιουνίου 1944 το μπλόκο των Γερμανών στου Ζωγράφου είχε θλιβερό απολογισμό βασανιστηρίων και εκτελέσεων.

Το 1908, ο αρχικά έμπορος, κατόπιν θεατρικός επιχειρηματίας Γεώργιος Α. Χέλμης (1891-1975) διαμόρφωσε στο οικόπεδο που είχε αγοράσει στου Ζωγράφου τον υπόγειο χώρο του. Το οικόπεδο αυτό αποτέλεσε το 1922 γαμήλιο δώρο του προς την Μαρίκα Κοτοπούλη (1887-1954). Το 1926 η δυναμική ηθοποιός το επέκτεινε σε δύο ορόφους, διαμορφώνοντας στην εξοχική έπαυλή της ακόμα και χαμάμ στο ισόγειο, ενώ τη διακόσμησε με ξυλόγλυπτα του Ιωακείμ Ιωακείμ.

Προέκυψε έτσι ένα ιδιότυπο κεραμοσκεπές κτήριο ελληνοελβετικού ρυθμού στην απόμερη τότε συνοικία που με τον καιρό απλωνόταν. Η έπαυλη αποτέλεσε το ησυχαστήριό της. Εδώ η Μαρίκα δεχόταν προσκεκλημένους της. Κατά την περίοδο της γερμανικής Κατοχής η έπαυλη είχε επιταχθεί. Κατόπιν στέγασε το αστυνομικό τμήμα της περιοχής. Στις 9 Μαΐου 1990 εγκαινιάστηκε ως Μουσείο Μαρίκας Κοτοπούλη, έδρα της Δημοτικής Πινακοθήκης Ζωγράφου με μόνιμη εικαστική έκθεση έργων από τη συλλογή του Ζωγραφιώτη Κώστα Ιωαννίδη (1933-2021) έως το 2001 και με άλλες περιοδικές εκθέσεις, ενώ από το 2019 στέγασε τη Δημοτική Πινακοθήκη Ζωγράφου.

Εικαστικοί και Πανεπιστημιόπολη

Στου Ζωγράφου έζησαν και έστησαν τα εργαστήριά τους αρκετοί εικαστικοί καλλιτέχνες. Ο ζωγράφος Δημήτριος Μπισκίνης (1891-1947), η επίσης ζωγράφος σύζυγός του Ελπίς Μπισκίνη (1897-1981) και ο σκηνογράφος Γεώργιος Μπισκίνης (1931). Ο ζωγράφος Γιώργος Γουναρόπουλος (1889-1977), η κατοικία και το εργαστήριο του οποίου στα Άνω Ιλίσια έχει περιέλθει από το 1979 με δωρεά του γιου του Ηλία στον Δήμο Ζωγράφου.

Επίσης, ο γλύπτης Γιάννης Παππάς (1913-2005), σε κτήριο που το σχεδίασε ο αρχιτέκτων, κατόπιν γαμπρός του Πάνος Τσολάκης (1910-1984) και που ανήκει στο Μουσείο Μπενάκη. Ο ζωγράφος Κωνσταντίνος Φάσσος (1902-1984), ο ζωγράφος-χαράκτης Γιώργος Μανουσάκης (1914-2003), ο ζωγράφος Δημήτριος Γαβριηλίδης (1914-2009), η ζωγράφος Αικατερίνα Εξάρχου-Ζανσονέ (1921-2005), ο ζωγράφος Απόστολος Πετρομιχελάκης (1931), η διεθνής Χρύσα Βαρδέα (Chryssa, 1933-2013), ο ζωγράφος Γιώργος Παστάκας (1956) και το ζεύγος των ζωγράφων Σαράντη Καραβούζη (1938-2011) και Ιόλης-Γιούλικας Λακερίδου (1940).

Με τον νόμο 4156 το 1931 το ελληνικό κράτος είχε παραχωρήσει έκταση 336 στρεμμάτων στο Γουδί για την ίδρυση πανεπιστημιακού κέντρου. Το γεγονός ότι μόνον 20 στρέμματα της έκτασης αυτής ήταν δημόσια γη ανέκοψε κάθε προσπάθεια. Η μεταπολεμική αύξηση κατά 300% του φοιτητικού κόσμου (από 5.458 το 1931 σε 16.000 το 1964) επέβαλε πολλαπλάσια επέκταση και δημιουργία Πανεπιστημιόπολης (Campus), με την ίδρυση διδακτηρίων, εργαστηρίων και υπόλοιπων χώρων.

Η ολοκλήρωση της Πανεπιστημιόπολης

Η παραχώρηση νέας έκτασης οριστικοποιήθηκε το 1956, με μεταφορά της στο φυτώριο Κουπόνια (στα σημερινά Ιλίσια), το οποίο ανήκε στο Υπουργείο Γεωργίας. Το πρώτο τμήμα, 400 στρέμματα δόθηκε το 1961. Τα υπόλοιπα 1.100 στρέμματα το 1964 και 1965. Τη μελέτη της χωροταξικής διάταξης των πανεπιστημιακών κτηρίων τη συνέταξε το 1967 ο προϊστάμενος της Τεχνικής Υπηρεσίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, αρχιτέκτων Χ. Πολυχρονόπουλος.

Το 1968 ανατέθηκε στην Κτηματική Τράπεζα, με σύμβαση που συνυπέγραψαν ο πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών, καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας Στυλιανός Γ. Κορρές (1910-1989) και ο διοικητής της Κτηματικής Τράπεζας Κάρολος Κ. Αρλιώτης (1895-1981), να χρηματοδοτήσει την Πανεπιστημιόπολη με κεφάλαια της Τράπεζας της Ελλάδος, συμπληρωμένα και από πηγές του εξωτερικού (Α.Ν. 597/5.11.1968, ΝΔ 170/21.4.1969, 235/10.7.1969).

Οχλήσεις επανειλημμένες των πρυτανικών αρχών προς τον υπουργό Συντονισμού Νικόλαο Ι. Μακαρέζο (1919-2009) απέδωσαν. Το ποσόν ανήλθε στο 1.500.000.000 δρχ., με τμηματικά δάνεια δεκαετίας από το 1969 για να ανεγερθούν οι εγκαταστάσεις των Σχολών, να εξασφαλιστεί ο εξοπλισμός τους και να συντελεστούν τα απαραίτητα έργα εκεί και στην Ιατρική Σχολή, στο Γουδί. Στις 6 Αυγούστου 1969 τέθηκε από τον δικτάτορα πρωθυπουργό Γεώργιο Χ. Παπαδόπουλο (1919-1999) ο θεμέλιος λίθος της Πανεπιστημιόπολης, επί πρυτανείας Στυλιανού Γ. Κορρέ, με αρχιτέκτονα τον Κωνσταντίνο Όθ. Παναγιωτάκη (1919-π. 1980), μετέπειτα, το 1971, υπουργό Πολιτισμού και Επιστημών.