Όταν τα βιβλία αφηγούνται την ιστορία τους

Η παρουσία μου στα ελληνικά γράμματα ξεκίνησε επισήμως το 1979 με τρία βιβλία μου  – δεν ξέρω πόσο τυχαίο ήταν το γεγονός πως και τα τρία ανήκαν στο είδος της παιδικής λογοτεχνίας. Το να γίνω κάποια στιγμή συγγραφέας ήταν μια απόφαση που την είχα πάρει από τα εφηβικά μου χρόνια. Μα πάντα πίστευα πως ό,τι κι αν κάποια στιγμή κατάφερνα να ολοκληρώσω θα ήταν κείμενο που θα αφορούσε ενήλικους αναγνώστες. Και δοσμένος σε αυτό το όνειρο κυκλοφορούσα στις γειτονιές των μυθιστορημάτων και των ποιημάτων. Διάβαζα και βίωνα τη ζωή μέσα από τη λογοτεχνία.

Όποιος άλλος προβληματισμός από αυτούς που είχαν να κάνουν με τα πολιτικά γεγονότα εκείνων των χρόνων (δικτατορία, τουρκική εισβολή στην Κύπρο, Πολυτεχνείο, Μεταπολίτευση κτλ.) έμενε απόμακρα από τα όσα ουσιαστικά με απασχολούσαν – ναι, νομίζω πως, όσο κι αν φαίνεται παράξενο, αν το κρίνουμε σε σχέση με τη μετέπειτα συγγραφική μου πορεία, ήμουν ένας μη πολιτικοποιημένος νέος άνδρας. Αλλά, προς το τέλος του 1974, αποκτώ το πρώτο μου παιδί, το 1975 ολοκληρώνω τις στρατιωτικές μου υποχρεώσεις και το 1976 ξεκινώ τον εργασιακό μου βίο στην Ολυμπιακή Αεροπορία.

Μέσα σε διάστημα μικρότερο των δύο ετών, η ζωή μου παίρνει άλλες διαστάσεις, νέες εμπειρίες έρχονται να με συναντήσουν και μια νέα άποψη για τη σχέση λογοτεχνίας και ζωής παρουσιάζεται μπροστά μου. Και επειδή βέβαια εκείνη την περίοδο (μα και από εκεί και πέρα για πάντα) ως πρώτη ταυτότητα μου θα αναγνωρίζω αυτή του πατέρα, το όνειρο της συγγραφής απλώνεται και στο είδος της παιδικής λογοτεχνίας.

Η εξέγερση του Πολυτεχνείου ξεκινά να εορτάζεται κάθε χρόνο, γίνεται σχολική αργία. Στην Ολυμπιακή (λίγα χρόνια έχουν περάσει από την κρατικοποίησή της) γνωρίζω το τι σημαίνουν εργασιακά δικαιώματα και υποχρεώσεις, ενώ πολύ συχνά αρχίζω να προβληματίζομαι πάνω στις μεθόδους, μα και στους στόχους των απεργιακών κινητοποιήσεων. Η κόρη μου μεγαλώνει κι εγώ θέλω να μοιράζομαι μαζί της ό,τι εκείνη, αλλά και εμένα, ενεργοποιεί. Η φαντασία από τη μια, από την άλλη η κοινωνικοποίηση. Και χωρίς να το έχω σχεδιάσει ξεκινώ να γράφω ένα παραμύθι.

Μια ιστορία που θα περιγράφει την εξέγερση του Πολυτεχνείου και τα συμβάντα στην Κύπρο (παλαιότερα και στο Βιετνάμ) με τη μορφή ενός παραμυθιού. Στη θέση των ανθρώπων, ζώα – θα είναι ο Αίσωπος που με τους μύθους του με καθοδηγεί. “Ο Φωκίων ήταν ελάφι” θα ονομάσω αυτό το πολυσέλιδο παραμύθι και πίσω από ένα ελάφι πρωταγωνιστή θέλω να καλύψω –ακόμα διστακτικός και ως συγγραφέας και ως πολίτης– την άποψή μου πως πρέπει και αξίζει να μιλάμε για πολιτική και στα παιδιά.

Αναζητώντας τον εκδότη

Όμως είναι η εποχή της Μεταπολίτευσης και κυριαρχεί η νέα άποψη ελεύθερης έκφρασης στη λογοτεχνία για παιδιά. Μπροστάρης στις σχετικές εκδόσεις ο “Κέδρος” και η Νανά Καλλιανέση μαζεύει γύρω από τις Ζέη και Σαρή όλες τις νέες φωνές του είδους. Κι εγώ ανακαλύπτω τις δυναμικές της Παιδικής Λογοτεχνίας και στρέφομαι στον “Κέδρο” για να προτείνω την έκδοση του βιβλίου μου. Ποτέ δεν έμαθα τι ακριβώς ήταν εκείνο που έκανε την Καλλιανέση να διστάζει να μου δώσει μια θετική απάντηση. Ίσως το έντονο και ξεκάθαρο πολιτικό στοιχείο σε ένα παραμύθι;

Η Ζέη έγραφε μυθιστορήματα που αφορούσαν τα πριν από τη δικτατορία χρόνια, ενώ αυτά που η Σαρή καταθέτει για τα βασανιστήρια της Χούντας υλοποιούνται με τον ρεαλισμό ενός βιωματικού μυθιστορήματος και με ήρωα επώνυμο πρόσωπο από τον χώρο της ευρύτερης αριστεράς. Η φαντασία να υπηρετεί την πολιτική άποψη – μάλλον προχωρημένη θέση για εκείνη την εποχή.

Αναζητώ άλλον εκδότη, κάποιοι μου αρνούνται και μου προτείνουν να γράψω κάτι πιο… τρυφερό, ένας τελικά το εγκρίνει αλλά σύντομα θα δείξει στοιχεία μεταμέλειας και θα αναζητά τρόπους να απαλλαγεί από το έργο και τον συγγραφέα του. Εγώ όμως, όλο αυτό το διάστημα, συνεχίζω να έχω τη διάθεση να μοιράζομαι τις εμπειρίες μου με το παιδί μου και οι δυο μαζί να κατανοούμε τον κόσμο μέσα στον οποίο ζούμε.

Στο νηπιαγωγείο η Άννα είναι όταν μου δηλώνει πως την επόμενη μέρα δε θα έχουν σχολείο γιατί είναι… αργία. Αλλά ήταν απεργία – και για τη δική της νηπιαγωγό και για τον εργαζόμενο στην Ολυμπιακή πατέρα της. Και μου ζητά να μάθει τη διαφορά. Κι εγώ ξεκινώ να γράφω το δεύτερο πολιτικό παραμύθι μου, το “Κάποτε στην Ποντικούπολη”. Πρόκειται για την ιστορία που συνδέει –όσο και διαφοροποιεί– τον κύριο Ευάγγελο, ιδιοκτήτη εργοστασίου παραγωγής τυριών, με τον Βαγγέλη και τους άλλους εργαζόμενους στο εργοστάσιό του. Όλοι τους ποντικοί.

Μέσα σε μια ποντικοπολιτεία, εγώ περιγράφω με ρεαλιστικό τρόπο το πώς θα πρέπει να οργανώνεται μια απεργία και ποιοι πρέπει να είναι οι στόχοι της. Απλά –σίγουρα όχι απλοϊκά– αλλά όσο κι αν βάζω ποντικούς να πράττουν και να μιλάνε, η φαντασία υπηρετεί τον ρεαλισμό. Ένας απλός και συνοπτικός οδηγός της απεργίας είναι το παραμύθι μου. Γι’ αυτό είμαι τυχερός – δεν ταλαιπωρούμαι να βρω τον εκδότη του.

Η αρχή

Ο πρώτος που θα του προτείνω την έκδοση είναι ο Θανάσης Καστανιώτης –νέος ακόμα τότε εκδότης στον ευρύτερο χώρο της Αριστεράς– και εκείνος θα έχει την ιδέα να εκδώσει σχεδόν ταυτόχρονα και τις περιπέτειες του “Φωκίωνα”. Έτσι, λοιπόν, μέσα στο 1979 κάνω την επίσημη παρουσία μου στον χώρο της Παιδικής Λογοτεχνίας με δυο πολύ όμορφες εκδόσεις από τον Καστανιώτη.

Αξίζει να σημειώσω πως με τα δυο αυτά βιβλία παρουσιάζονται –κι αυτοί για πρώτη φορά στον τομέα της εικονογράφησης– ο Αντώνης Καλαμάρας και η Διατσέντα Παρίση. Την ίδια χρονιά ένα ακόμα βιβλίο μου –μια συλλογή παραμυθιών με οικολογικούς προβληματισμούς και πολιτικές προτάσεις επίλυσής τους– το “Έξι παραμύθια” κυκλοφορεί από τις εγγυημένα σοβαρές “Εκδόσεις του Βιβλιοπωλείου της Εστίας”.

Και –είναι γεγονός– πως η παρουσία ενός νέου συγγραφέα με τρία πολιτικής ματιάς φαντασιακής αφήγησης βιβλία δημιουργεί αίσθηση, αλλά και ποικίλες αντιδράσεις. Η Βίτω Αγγελοπούλου (κεντρική μορφή κριτικής της παιδικής λογοτεχνίας) χαιρετίζει τη λογοτεχνική αξία του “Φωκίωνα” από τη στήλη της στην “Καθημερινή”. Στη βουλή –πληροφορούμαι– βουλευτής αριστερού κόμματος αναφέρει επαινετικά τη δομή της απεργίας έτσι όπως υλοποιείται μέσα στο παραμύθι μου.

Αντιδράσεις σε βιβλία

Αλλά εγώ εν τω μεταξύ έχω εισπράξει και άλλες αντιδράσεις –αρνητικές αυτές– κυρίως για την Ποντικούπολη, αλλά και για ένα παραμύθι από τη συλλογή της Εστίας. Σ’ αυτό είναι αφιερωμένο άρθρο σε πολιτικό περιοδικό συντηρητικής τοποθέτησης, όπου καταγγέλλεται η θέση του παραμυθιού να καταστραφεί από την ίδια τη Φύση το εργοστάσιο που τη μολύνει –«Μαθαίνουμε στα παιδιά να είναι αρνητικά απέναντι στη βιομηχανία» διαμαρτυρότανε ο συντάκτης που δεν είχε ακόμα κατανοήσει τα μηνύματα της οικολογίας (δυστυχώς η αμέλειά μου στη αρχειοθέτηση δημοσιευμάτων που με αφορούσαν μου έχει στερήσει πολλά ντοκουμέντα εκείνης της εποχής).

Αλλά μεγαλύτερες αντιδράσεις συνάντησε η Ποντικούπολη. Και από όλες σχεδόν τις πολιτικές πλευρές – πολύ δύσκολα μπορούσε να γίνει αποδεχτό πως στα παιδιά μιλάμε για τα πάντα. Η θέση αυτή μπορεί κάποια στιγμή να εδραιώθηκε, αλλά πλέον από τα μέσα της δεκαετίας του ’80 (ενώ σήμερα μάλλον και πάλι υποχωρεί, αλλά αυτό είναι ένα άλλο θέμα που δε μας απασχολεί σε αυτήν την αναδρομή).

Αντιδράσεις, λοιπόν, για το “Κάποτε στην Ποντικούπολη” και συχνά αναφέρω το πώς μου μίλησε γι’ αυτό βιβλιοπώλισσα (δημόσια ενταγμένη στον χώρο της προοδευτικής Αριστεράς) κεντρικού βιβλιοπωλείου ειδικευμένου στα παιδικά βιβλία, όταν την πρώτη κιόλας μέρα της κυκλοφορίας αναζήτησα το βιβλίο μου στο βιβλιοπωλείο της για να το καμαρώσω κι εκείνη το χαρακτήρισε «τερατούργημα», κι όταν εγώ σαστισμένος τη ρώτησα γιατί το χαρακτηρίζει έτσι, εκείνη με διαβεβαίωσε πως ο συγγραφέας του (δε γνώριζε πως συνομιλούσε μαζί του) το είχε γράψει κατόπιν κομματικής παραγγελίας.

Της αποκάλυψα την ταυτότητά μου και τη διαβεβαίωσα πως κάτι τέτοιο δεν το είχα κάνει. Αλλά εκείνη συνέχισε την προσπάθειά της να με μεταπείσει για το αντίθετο! Μα τα βιβλία είχαν πάρει πια τον δρόμο τους και το αναγνωστικό κοινό εκείνης της εποχής (με μπροστάρηδες τους προοδευτικούς εκπαιδευτικούς) τα αγκάλιασαν. Με καταιγιστικό ρυθμό εγώ συνέχισα να γράφω βιβλία τόσο για παιδιά όσο και για ενήλικες και τόσο το “Κάποτε στην Ποντικούπολη” όσο και το “Ο Φωκίων ήταν ελάφι” μαζί με βραβεύσεις μού χαρίζανε και τη χαρά επανεκδόσεων.

Απόσπασμα από τον Φωκίωνα (αυτό που περιγράφει την εξέγερση του Πολυτεχνείου) μπήκε στα σχολικά ανθολόγια – στην ουσία αυτό το βιβλίο παραμένει το μόνο λογοτεχνικό κείμενο για παιδιά που αναφέρεται στα γεγονότα εκείνου του Νοεμβρίου. Συνηθίζουμε να λέμε πως τα βιβλία ανήκουν στους συγγραφείς τους. Κι έτσι είναι. Αλλά δεν είναι μόνο έτσι. Τα βιβλία ανήκουν και σε αυτούς που τα διαβάζουν – σε κάποιους, έστω, από αυτούς οι οποίοι δημιουργούν ιδιαίτερες σχέσεις μαζί τους. Τα παιδιά των αρχών της δεκαετίας του ’80 κάποια στιγμή ενηλικιώθηκαν και δημιούργησαν τα δικά τους παιδιά.

Οι επιστολές των γονιών

Και τύχαινε πολύ συχνά στις επισκέψεις μου σε σχολεία, μαθητές και μαθήτριες να με πλησιάζουν και να μου φέρνουν να υπογράψω ένα αντίτυπο της Ποντικούπολης ή του Φωκίωνα που το είχαν στη βιβλιοθήκη τους οι γονείς τους. Κάποια μάλιστα παιδιά μού έφεραν και ένα γράμμα από τον πατέρα ή τη μητέρα τους κι εγώ με συγκίνηση διάβασα τα λόγια ενός νέου γονιού που μου θυμίζανε τον εαυτό μου όταν ήμουνα στη δική τους θέση. Μου γράφανε πόσο είχε επηρεάσει σκέψη και τρόπο ζωής η ανάγνωση εκείνων των βιβλίων που τώρα τα μοιραζόντουσαν με τα δικά τους παιδιά.

Και έτσι εγώ κατάλαβα και μια άλλη διάσταση των λογοτεχνικών έργων που αφορούν τα παιδιά και τους νέους. Είναι αυτό το ρίζωμα μέσα στη διαμόρφωση της προσωπικότητας που θα καθορίσει το μέλλον του ατόμου. Κάτι που σχεδόν σε όλες τις επιστολές των γονιών υπήρχε ήταν η άποψη πως τα μηνύματα και οι αξίες που εκείνα τα δυο βιβλία τούς είχαν χαρίσει εξακολουθούσαν να έχουν ισχύ και σήμερα. Εξακολουθούσαν να ζητούν την υποστήριξη όσων τις πιστεύουν. Στην ουσία μού ζητούσαν να γράψω και πάλι για θέματα που αφορούν την ενεργοποίηση του κοινωνικά πολιτικοποιημένου ατόμου.

Και εγώ επέστρεψα στα δυο πρώτα κείμενά μου. Τα διάβασα και διαπίστωσα πως αν τα έγραφα σήμερα, θα τους είχα χαρίσει την όποια συγγραφική μου εμπειρία που είχα όλα αυτά τα χρόνια αποκτήσει. Όπως επίσης θα τα έγραφα με τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι πιο κοντά η αφήγησή τους στις προσλαμβάνουσες ενός παιδιού του 21ου αιώνα. Οι ιδέες και οι θέσεις, οι ίδιες. Και με πλέον τολμηρό τρόπο διατυπωμένες. Πιο ξεκάθαρο. Αλλά και περισσότερο φανταστικό. Το σημερινό παιδί είναι εξοικειωμένο με μια πιο επαναστατική έκφραση της φαντασίας – οι εικόνες και οι δράσεις των διαδικτυακών παιχνιδιών έχουν αυτή τη θετική πλευρά. Οι δυο εκείνες ιστορίες παρέμειναν ίδιες ως προς τα κεντρικά γεγονότα, αλλά η εξιστόρησή τους πήρε άλλες διαστάσεις.

Βέβαια άλλαξαν και μορφή – στη νέα τους «ζωή» από τις Εκδόσεις Πατάκη, αποφασίστηκε οι εικόνες να είναι ασπρόμαυρες, λιγότερες αλλά περισσότερο υπαινικτικές, έτσι ώστε να αφήνουν τον κύριο ρόλο στο κείμενο. Η Μυρτώ Δεληβοριά ανέλαβε να τις κάνει και να τους προσδώσει μια νέα κοινωνικής άποψης ματιά. Στην περίπτωση του Φωκίωνα ένα ΔΕΝ στον τίτλο συμβολίζει την απαλλαγή από τον όποιο δισταγμό να αντιστοιχηθεί το σημαίνον με το σημαινόμενο• στην Ποντικούπολη η προσθήκη των Δίδυμων Ήλιων συμβολίζει την ολοκληρωμένη θέση μου ως προς τη σχέση ιδιοκτησίας και εργασίας.

Τελικά –και ίσως αυτό να έχει μια ιδιαίτερη σημασία– αποδεικνύεται πως η Λογοτεχνία για Παιδιά –προσέξτε, αναφέρομαι στη Λογοτεχνία– είχε, έχει και θα έχει πάντα τη δυνατότητα να επικοινωνεί πολυδύναμα με τους αναγνώστες της και να διαμορφώνει συνεχώς νέους πολίτες, την ώρα και που η ίδια ενδοσκοπείται και αυτοανανεώνεται. Κι εγώ ο ίδιος, μετά από 41 χρόνια συγγραφικής παρουσίας, υποδέχομαι εκείνα τα δύο πρώτα μου κείμενα με όλη τη ζεστασιά και την αγάπη που προσφέρω σε κάθε νεογέννητο έργο μου. Ιδιαίτερο συναίσθημα – είμαι βέβαιος πως κάτι παρόμοιο εκφράζουν και όλοι εκείνοι, φίλοι και άγνωστοι αναγνώστες μου, που έσπευσαν να χαιρετίσουν τις δυο αυτές, νέες όσο και παλαιές, εκδόσεις. Εν τέλει συγκινητικό όσο και ελπιδοφόρο να επιβεβαιώνεις πως τα βιβλία αφηγούνται κι αυτά τη δική τους ιστορία.