Έλληνες γλύπτες στα χνάρια της λαξευτής μεγαλοφυΐας των αρχαίων

Από τα μέσα του 19ου αιώνα η διδασκαλία της γλυπτικής στο Σχολείο των Τεχνών του Βασιλικού Πολυτεχνείου της Αθήνας ήταν επικεντρωμένη στη μίμηση αρχαίων γλυπτών, υπό την επίδραση και του ύστερου ευρωπαϊκού Κλασικισμού. Έτσι, στην πρώτη τάξη της Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Μονάχου, στο οποίο λόγω του βασιλιά Όθωνα κατευθύνονταν νεαροί Έλληνες γλύπτες, προβάλλονταν τα κλασικιστικά πρότυπα. Δεν ήταν όμως μόνον αυτό.

Γνωρίζουμε μία περίπτωση νεότερου γλυπτού που παρουσιάστηκε από τον αρχαιοκάπηλο Δημοσθένη Καρακατσάνη στο Λονδίνο το 1888. Το ζήτημα όμως είναι ότι το έργο αυτό παρουσιάστηκε σαν αρχαίο! Πρόκειται για τη μαρμάρινη προτομή της Ιδανικής Νέας Ελλάδος, έργο του γλύπτη Ιωάννη Κόσσου (1822-1873) τον ίδιο χρόνο που ολοκλήρωσε τον μαρμάρινο ανδριάντα του Ρήγα έξω από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, το 1871.

Η προτομή, η οποία βρίσκεται στην Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων, είχε εκτεθεί στη Διεθνή Έκθεση Λονδίνου το 1862 και στην Παγκόσμια Έκθεση της Βιέννης το 1873. Ο Καρακατσάνης την αγόρασε από τους αδελφούς Δρακόπουλους με τη μεσολάβηση του μακαρίτη Ψιμούλη.

Η απεικονιζόμενη στην προτομή μορφή πουλήθηκε σαν Αθηνά με τον βράχο της Ακροπόλεως στο κεφάλι της, κατά τον τύπο των προσωποποιήσεων πόλεων της αλεξανδρινής περιόδου, στο ποσόν των 15.000 φράγκων, αφού χρονολογήθηκε από ειδικούς το 200 π.Χ. και θεωρήθηκε έργο σπάνιο, από τις σπουδαιότερες ανακαλύψεις των τότε τελευταίων χρόνων!

Ο Κόσσος είχε κάνει αντίγραφα της προτομής του. Πολύ μεταγενέστερο αντίγραφό της, από τη δεκαετία 1980, βρισκόταν σε κηπάριο έξω από το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων, προς την πλευρά της οδού Σόλωνος, αλλά ο βανδαλισμός του με βαφή (το 2017) επέβαλε τη μεταφορά του στο εσωτερικό πλέον του Πνευματικού Κέντρου.

Λεωνίδας Δρόσης

Οδηγώντας τους μαθητές του πάνω στην Ακρόπολη, όπου τους ανέπτυσσε “τα μυστήρια της λαξευτής μεγαλοφυΐας των αρχαίων”, ο γερμανικής καταγωγής καθηγητής της Πλαστικής από το 1868 έως το 1882 στο Σχολείο των Τεχνών της Αθήνας Λεωνίδας Δρόσης (1834-1882) δίδασκε επιτόπου το μάθημα της Καλλιτεχνικής Αρχαιολογίας, ενώ πλαισίωνε τα μαθήματά του και με επισκέψεις στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, όπως μας πληροφορεί αθηναϊκή εφημερίδα το 1879.

Εφαρμογή αυτών των πεποιθήσεών του ήταν το μαρμάρινο κεντρικό αέτωμα του μεγάρου της Ακαδημίας Αθηνών, έργο του 1868-72, αντίγραφο του ανατολικού αετώματος του Παρθενώνα με τη Γέννηση της Αθηνάς. Αλλά και στα μαρμάρινα αγάλματα του Απόλλωνα και της Αθηνάς, ανιδρυμένα από το 1882 σε ψηλούς κίονες μπροστά στο κτήριο της Ακαδημίας, δεν απομακρύνεται από αρχαία πρότυπα.

Να σημειώσουμε ότι την αρχαιολατρία του Δρόση, που έβαινε παράλληλα με εκείνην του συνομηλίκου του, ελληνιστή και καθηγητή της Ελληνικής Φιλολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών από το 1868 έως το 1909 Κωνσταντίνου Στ. Κόντου (1834-1909), την ακολούθησαν οι Γεώργιος Βρούτος (1843-1909), ο οποίος τον διαδέχθηκε στη διδασκαλία της Πλαστικής, διδάσκοντας από το 1883 έως το 1908, Ιωάννης Καρακατσάνης (1857-1906), συνεπώνυμος του αρχαιοκάπηλου που μνημονεύσαμε και Γεώργιος Ξενάκης (1865-1911), γλύπτης του σχεδιασμένου από τον Ernst Ziller (1837-1923) μαυσωλείου του ανασκαφέα των Μυκηνών, της Τίρυνθας, του Ορχομενού και της Τροίας Heinrich Schliemann (1822-1890), από το 1892 στο Α’ Κοιμητήριο Αθηνών.

Ταύτιση δασκάλου και μαθητή

Συμβαίνει κάποτε να λανθάνουν στοιχεία για έργα τέχνης, με αποτέλεσμα ελλιπείς ή και λανθασμένες εκτιμήσεις. Τέτοια υπήρξε στην ιστορία της νεότερης ελληνικής γλυπτικής η περίπτωση του γεννημένου στην Παχιά Ράχη της Αίγινας Ιωάννη Καρακατσάνη, σε οικογένεια που είχε αρκετά προσφέρει στα κοινά του νησιού από τα επαναστατικά χρόνια. Ο πατέρας του διατηρούσε καΐκι, το οποίο ο νεαρός γιος του εγκατέλειψε, σπρωγμένος από το καλλιτεχνικό ένστικτό του.

Φαίνεται ότι ο Καρακατσάνης επισκιάστηκε από τη λαμπηδόνα της ακτινοβολίας του δασκάλου του Δρόση. Μαθητής, βοηθός και συνεργάτης του επί δέκα χρόνια, τον αντικαθιστούσε όποτε εκείνος απουσίαζε στη Νάπολη, όπου διατηρούσε εργαστήριο. Δούλεψε κοντά του για τον Απόλλωνα και την Αθηνά της Ακαδημίας Αθηνών.

Φιλοτέχνησε έργα με αρχαιοπρεπείς μορφές, προτομές αγωνιστών του 1821, οι οποίες βρίσκονται σήμερα στην Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων, του Ιωάννη Καποδίστρια στην Αίγινα, ταφικά μνημεία στο Α’ Κοιμητήριο Αθηνών και στο Κοιμητήριο της Αίγινας, το βάθρο του έφιππου ανδριάντα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, έργο από το 1904 του Λάζαρου Ν. Σώχου (1857-1911), και τον πολυθρύλητο ανδριάντα του Αθανάσιου Διάκου από το 1903 στην Πλατεία Διάκου, στη Λαμία, το πρόπλασμα του οποίου, βασισμένο σε έργο του Δρόση από το 1867 και αποπερατωμένο το 1892, το αγόρασε το 1925 η Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος.

Το μνημείο θεμελιώθηκε στην πόλη της Λαμίας το 1895. Με πρόεδρο της κεντρικής επιτροπής για την ανέγερσή του τον υφηγητή της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και έναν από τους πρώτους οικιστές της Καλλιθέας Γεώργιο Π. Κρέμο (1839-1926) και με μοχλό τον ενθουσιώδη για τον Διάκο, λαϊκό ποιητή από την Υπάτη Σπύρο Ι. Ματσούκα (1870-1928), παρέμεινε όμως στο εργαστήριο του γλύπτη εωσότου συγκεντρωνόταν το οφειλόμενο υπόλοιπο της αμοιβής του.

Έμπνευση από την αρχαιότητα

Ο Καρακατσάνης έχει δημιουργήσει το 1873 τη μαρμάρινη καθιστή Πηνελόπη σε δυναμική ανυπομονησία από την προσμονή του συζύγου της Οδυσσέα. Κρατάει στο ένα χέρι της το αδράχτι και στο άλλο το κουβάρι με το νήμα. Κλώθει δόλους επί τρία χρόνια για να αντιμετωπίσει τους πιεστικούς, προκειμένου να αποφασίσει τον γάμο της, μνηστήρες: τη μέρα δούλευε ατέλειωτο πανί και τη νύχτα το ξύφαινε «στο φως δαδιών που ανάβαν» (Οδύσσεια, ραψωδία τ 137-151, μετάφραση Ν. Καζαντζάκη – Ι. Θ. Κακριδή, Αθήνα 1965).

Απόκτημα της Εθνικής Γλυπτοθήκης χάρη σε δωρεά του βασιλιά Γεωργίου Β’ το 1939, η Πηνελόπη, γλύπτης της οποίας αναφέρεται ο Δρόσης, που την υπογράφει, στηρίζεται στο άγαλμα της Αφροδίτης Ολυμπιάδος, αντίγραφο πρωτοτύπου του 440-430 π.Χ. στο Μουσείο Torlonia της Ρώμης, αντίγραφο ο εικονογραφικός τύπος του οποίου πέρασε στα αγάλματα της Αγριππίνας και της Ελένης στο Μουσείο του Καπιτωλίου, καθώς και στη μητέρα του Μεγάλου Ναπολέοντα, έργο του κλασικιστή Antonio Canova (1757-1822) από το 1804-07, σε ιδιωτική συλλογή στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Σώζονται δύο γύψινα προπλάσματα της Πηνελόπης του Δρόση, που σαφώς φαίνονται εγγύτερα προς την Αφροδίτη Ολυμπιάδα: το ένα στην Εθνική Γλυπτοθήκη, χρονολογημένο το 1864, και το άλλο, ταλαιπωρημένο με αποκρούσεις και με απολεπίσεις, στην κατοχή μιας από τις εγγονές του Καρακατσάνη, επιβεβαιώνοντας ότι το μαρμάρινο άγαλμα έχει βγει από τα δικά του χέρια.

Διαφοροποιήσεις σε τουλάχιστον δύο σημεία του δεύτερου προπλάσματος συνηγορούν: το δεξί χέρι πέφτει πάνω στον πέπλο της Πηνελόπης και το αριστερό κάμπτεται στον αγκώνα ακουμπώντας στο ερεισίνωτο, χωρίς το αδράχτι. Στο γύψινο πρόπλασμα σε σχέση με το μαρμάρινο οριστικό έργο η Πηνελόπη μοιάζει να βυθίζεται πιο πολύ σε κατάθλιψη.

Αυστηρός και εργατικός γλύπτης

Ο Καρακατσάνης αγόρασε οικόπεδο και έστησε το σπιτικό που συνυπήρξε με το εργαστήριό του από το τέλος της δεκαετίας του 1880 στην οδό Αγίων Ασωμάτων 43, σήμερα 45, στο Θησείο.

Είχε σύζυγό του την κόρη του γείτονά του, στον αριθμό 39, κτηματία Κωνσταντίνου Τσολάκου Ξανθή που, μαζί με την αδελφή της Ευδοξία, η μυθοποιημένη προφορική παράδοση τις θέλει να είναι τα μοντέλα του για τις δύο δίδυμες Καρυάτιδες στην πρόσοψη του πρώτου ορόφου του κτηρίου στην Αγίων Ασωμάτων. Οι δύο γυναίκες έφυγαν από τη ζωή το 1949 και το 1950 αντιστοίχως, μολονότι η λαϊκή φαντασία τις προτιμούσε να αυτοκτονούν ή να δηλητηριάζονται.

Αυστηρός ως χαρακτήρας και εργατικός ως καλλιτέχνης, ο Ιωάννης Καρακατσάνης απέκτησε με τη σύζυγό του έξι παιδιά, τρία αγόρια (τον Αντώνιο, τον Μιχαήλ, τον Λεωνίδα) και τρία κορίτσια (την Μαρίνα, την Ελένη, την Σταματίνα). Δεν έλειψε η εκδοχή για τις Καρυάτιδες, σύμφωνα με την οποίαν ο γλύπτης απαθανατίζει, γεμάτος οδύνη, νεκρές κόρες του στην πρόσοψη του σπιτιού του…

Ο ένας από τους γιους του, ο Αντώνιος (1887-1970), έφτασε στον βαθμό του γενικού διευθυντή του Γενικού Λογιστηρίου του Κράτους, ενώ ο άλλος, ο πρόωρα χαμένος ως έφεδρος αξιωματικός στο βορειοελλαδικό μέτωπο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου Μιχαήλ (1890/3-1918), έγινε γλύπτης και είναι ο δημιουργός το 1914 του ανυπόγραφου μνημείου πεσόντων στο λιμάνι της Αίγινας χωρίς να πάρει αμοιβή. Πέρασε και στην ηθογραφική θεματογραφία, γεγονός που δείχνει το έργο του “Το χαμίνι”, από το 1917.

Το σπίτι με τις Καρυάτιδες

Το λαϊκότροπο κλασικιστικό σπίτι με τις Καρυάτιδες το στοίχειωσαν οι φήμες που διέδιδε ο αγαθός κουρέας Παναγιώτης Κρητικάκος, ενοικιαστής του ενός από τα δύο μικρά καταστήματα του ισογείου. Το αποτύπωσε το 1952 ο Γιάννης Τσαρούχης (1910-1989) και το 1953 το φωτογράφισε ο Henri Cartier-Bresson (1908-2004), προκαλώντας διάλογο δύο μαυροφορεμένων γυναικών που βαδίζουν κάτω με τις δύο Καρυάτιδες πάνω.

Ήταν επίσης το μυθιστορηματικό σπίτι του πατέρα της κυρα-Εκάβης, ηρωίδας του Κώστα Ταχτσή (1927-1988), στο βιβλίο του “Το τρίτο στεφάνι”, αυτοέκδοσή του το 1962: «Περνάω τώρα και τις βλέπω και μου ‘ρχονται δάκρυα στα μάτια», αφηγείται για τις Καρυάτιδες η κυρα-Εκάβη…

Ασπρόμαυρες φωτογραφίες του σπιτιού περιλήφθηκαν το 1975 στο βιβλίο του φωτογράφου Στέλιου Σκοπελίτη (1942) “Νεοκλασσικά σπίτια της Αθήνας και του Πειραιά” (Εκδόσεις Δωδώνη) και το 2004 στο βιβλίο της κεραμίστριας και φωτογράφου Κάτιας Μητροπούλου (1938) “Αθήνα. Μνήμες και κτήρια” (Εκδόσεις Ι. Σιδέρης).

Ο Τσαρούχης αξιοποίησε επιπλέον το σπίτι στη σκηνογραφία του για τις Εκκλησιάζουσες του Αριστοφάνη, με τον Θίασο Εθελοντές στο Θέατρο Λυκαβηττού το 1988. Έναν χρόνο μετά, το 1989, το υπουργείο Πολιτισμού το κήρυξε διατηρητέο, σώζοντάς το έτσι από το να καταρρεύσει. Δέκα χρόνια κατόπιν, το Γραφείο 75 Αρχιτέκτονες (Στέφανος Πάντος-Κίκκος) εκπόνησε τη μελέτη της συντήρησής του. Έδρα άλλοτε του Συλλόγου Ελλήνων Ολυμπιονικών, το σπίτι με τις Καρυάτιδες φιλοξενεί σήμερα το Ινστιτούτο των Ελληνικών Μύλων.