Σελίδες για τον Γιαννούλη Χαλεπά

Σελίδες επί σελίδων δημοσιογραφικού χαρτιού έχουν αφιερωθεί στην αθηναϊκή δεξίωση του γλύπτη Γιαννούλη Χαλεπά (1851/3;-1938) κατά τη δεκαετία του 1930. Οι μεταγενέστεροι φιλέρευνοι μελετητές του άντλησαν από βιβλιογραφικές συναγωγές του βιογράφου του Στρατή Δούκα (1895-1983), ο οποίος συνδέθηκε μαζί του, σε δύο βιβλία του: “Γιαννούλης Χαλεπάς. Νέα βιογραφικά (ανέκδοτες πληροφορίες του αδελφού του Νικολάου Ι. Χαλεπά)”, έκδοση τα πνευματικά δικαιώματα της οποίας ανήκουν στην οικογένεια του ανιψιού του Χαλεπά, γιου του αδελφού του, Βασίλειου, 1952, και “Υποθέσεις και λύσεις πάνω σε προβλήματα της ζωής και του έργου του Γιαννούλη Χαλεπά”, Εκδόσεις Κέδρος, 1970.

Εικόνα της δεξίωσης του Χαλεπά από τον αθηναϊκό ημερήσιο και περιοδικό Τύπο μπορεί να αναζητηθεί στη διδακτορική διατριβή του Χρυσοβαλάντη Γ. Στειακάκη “Σκιαγράφηση του εικαστικού και ιδεολογικού τοπίου στην Ελλάδα, 1870-2007. Η υποδοχή του έργου του Γιαννούλη Χαλεπά (1851-1938)”, που υποστηρίχθηκε στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου το 2018.

Στο πρώτο βιβλίο του Δούκα διαβάζουμε μικρό κείμενό του από το 1932, στο οποίο ο Δούκας υπόσχεται ότι για το «Φαινόμενο Χαλεπά» αισθάνεται το χρέος να δώσει «μια σειρά από πληροφορίες και ανέκδοτα, με σκοπό να κινήσουμε το ενδιαφέρον κεινών που διαθέτουν περισσότερο καιρό κ’ εφόδια από μας για να κυλίσουν από το βάθρο της την αινιγματική Σφίγγα». Ήδη λοιπόν από τότε άρχισε η ύφανση του αινιγματικού μύθου του «εκλεκτού αυτού τέκνου της Τέχνης και της Μοίρας».

Μεταχρονολογημένη έκδοση;

Ως ελπίδα του Δούκα δηλώνεται το «να δώσει απαντήσεις, όχι μόνο σε προβλήματα αισθητικά αλλά και να προσδιορίσει τη βιολογική θέση, με συσχετισμό με τις ψυχοπνευματικές δυνατότητες, μιας ράτσας ιστορικής». Στόχος: να αναδείξει τον “Δαίμονα” του γλύπτη, του “Μεγάλου Μόνου”, του “Μεγάλου Πραγματιστή”, του “Μεγάλου Ουμανιστή”, «του μεγάλου αυτού γέρου που αγάπησε με τόσο πάθος την τέχνη του, τους ανθρώπους και τη ζωή και τόσο πόνεσε για όλ’ αυτά και ξεχωριστά για το καθένα».

Το εγχείρημα πήρε είκοσι χρόνια για να γίνει βιβλίο 60 σελίδων το 1952, με την ανάγκη να αξιοποιηθεί από πανελλήνια, ενδεχομένως και παγκόσμια, επιτροπή εορτασμού των εκατό χρόνων του “Μεγαλοφυούς αυτού Τεχνίτη”, καθώς ο Δούκας δέχεται το 1854 ως χρονολογία γεννήσεως του γλύπτη, μολονότι είχε προτείνει το 1851…

Επιτροπή εορτασμού για τον Χαλεπά

Χάρη στο τεκμηριωμένο βιβλίο του μελετητή της τηνιακής ιστορίας και ειδικά της τηνιακής μαρμαρογλυπτικής Κώστα Δανούση (γ. 1950) «”Ο Χαλεπάς μας”. Ο Γιαννούλης Χαλεπάς & η Τήνος» (Αδελφότης των Τηνίων εν Αθήναις, Αθήνα 2013), είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε περισσότερα για τη συγκεκριμένη επιτροπή.

Σε σημείωμά του, το οποίο απόκειται στο Αρχείο Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ο Δούκας αναφέρεται στη συνάντησή του με τον Τηνιακό καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Νικόλαο Ι. Λούβαρι (1886-1961) το 1954 στο αθηναϊκό ζαχαροπλαστείο-καφενείο “Ηνωμένα Βουστάσια” των αδελφών Ι. Γεωργαντή, στην οδό Πανεπιστημίου 48.

Καρπός της συνάντησης στάθηκε η δεκαεπταμελής επιτροπή για τον εορτασμό εκατό χρόνων από τη γέννηση του Χαλεπά. Ακολούθησε απόφαση του υπουργού Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων Αχιλλέα Κων. Γεροκωστόπουλου (1909-1988) που όριζε τα μέλη της.

Την επιτροπή την αποτελούσαν οι Λούβαρις ως πρόεδρος, Δημήτριος Μπαλάνος (1877-1959), καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, Κωνσταντίνος Γεωργούλης (1894-1968), γενικός γραμματέας του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, Πάρις Λιαρούτσος (1910-1972), δημοσιογράφος και Τηνιακός βουλευτής Κυκλάδων, Ιωάννης Μπέττος (1898-μετά το 1951), γενικός γραμματέας του Υπουργείου Προεδρίας Κυβερνήσεως, Μιχάλης Τόμπρος (1889-1974), γλύπτης και υποδιευθυντής της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, Αντώνης Σώχος (1888-1975), γλύπτης και καθηγητής του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, Μαρίνος Καλλιγάς (1906-1985), διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης, Γεώργιος Ηγουμενάκης (1895-1983), δερματολόγος και αντιπρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου Αθηνών, Νικόλαος Αλαβάνος (1913-1992), δικηγόρος και Τηνιακός πολιτευτής Κυκλάδων, Δημήτριος Δήμας (1886-1957), ζωγράφος και πρόεδρος του Καλλιτεχνικού Επαγγελματικού Επιμελητηρίου, Σπυρίδων Θεοδωρόπουλος (1876-1961), λογοτέχνης, Άγγελος Κουμαριανός, βιοτέχνης ειδών ζαχαροπλαστικής και μέλος της Αδελφότητος των εν Αθήναις Τηνίων, Αντώνιος Σιώτης, μέλος της επιτροπής του Πανελληνίου Ιερού Ιδρύματος Ευαγγελιστρίας Τήνου, Νικόλαος Αρμακόλας (1890-1964), δικηγόρος και διευθυντής της εφημερίδας “Η Τήνος”, Ιωάννης Τερζόπουλος (1908-1993), διευθυντής της εφημερίδας “Κυκλαδικόν Φως”, και Στρατής Δούκας, ο οποίος εκτελούσε χρέη γραμματέα.

Αποφάσεις της επιτροπής

Στις 22 Ιουλίου 1954 η επιτροπή συνήλθε σε σώμα και αποφάσισε, με βάση υπόμνημα του Δούκα που κατατέθηκε στην Εθνική Πινακοθήκη, να ανεγερθεί νέος τάφος του Χαλεπά στο Α΄ Κοιμητήριο Αθηνών (είχε ταφεί σε διάδρομο πίσω από την Κοιμωμένη του…), να αγοραστεί από το Πανελλήνιο Ιερό Ίδρυμα Ευαγγελιστρίας Τήνου, να μετατραπεί σε μουσείο το σπίτι του στον Πύργο της Τήνου και να εντοιχιστεί σε αυτό στις 27 Αυγούστου του ίδιου χρόνου αναμνηστική πλάκα, να οργανωθεί έκθεση έργων του Χαλεπά στο Ζάππειο, να εκδοθεί αναμνηστικό τεύχος για τον εορτασμό, να συσταθεί ερανική επιτροπή για την αγορά έργων του από τον ανιψιό του Βασίλειο, συμπληρωματικά των έργων του στην Εθνική Πινακοθήκη και στο Μουσείο Τηνίων Καλλιτεχνών του Πανελληνίου Ιερού Ιδρύματος Ευαγγελιστρίας Τήνου, ενώ για τις 15 Σεπτεμβρίου προγραμματίστηκε επιμνημόσυνη δέηση στον τάφο του Χαλεπά.

Το καλοκαίρι του 1954 εκτέθηκαν στη Β΄ Περιοδική Έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης, στο Ζάππειο, έργα του Χαλεπά. Ακολούθησαν και άλλες συνεδριάσεις της επιτροπής, κατά τις οποίες συζητήθηκαν η ανίδρυση προτομής του Χαλεπά, έργο των γλυπτών Μιχ. Τόμπρου και Αντ. Σώχου, σε μία από τις κεντρικότερες αθηναϊκές πλατείες τον Σεπτέμβριο του 1955, η εκτέλεση τριών χάλκινων αντιγράφων της αυτοπροσωπογραφίας του που την είχε ο ανιψιός του Βασίλειος, η τοποθέτηση προτομής του σε πλατεία της Χώρας Τήνου, η διαρρύθμιση του ταφικού χώρου του γλύπτη, η έκδοση λευκώματος με επιμέλεια των Μαρίνου Καλλιγά και Στρατή Δούκα, η εντοίχιση μαρμάρινων πλακών στο εργαστήριο του Χαλεπά στην οδό Μαυρομιχάλη 4 και στο σπίτι του ανιψιού του Βασίλειου στην οδό Δαφνομήλη 35, όπου έζησε ο γλύπτης έως τον θάνατό του, το 1938.

Από τα παραπάνω, το 1957 παραχωρήθηκε από τον Δήμο Αθηναίων χώρος για τον τάφο του Χαλεπά στο τέταρτο τμήμα του Α΄ Κοιμητηρίου Αθηνών και χορηγήθηκαν από το Πανελλήνιο Ιερό Ίδρυμα Ευαγγελιστρίας Τήνου 5000 δρχ. για τη διαμόρφωση του χώρου. Η προτομή του Χαλεπά, έργο του Τηνιακού γλύπτη Ιωάννη Εμμ. Βούλγαρη (1884-1960) από τη δεκαετία του 1930, αποκαλύφθηκε πολύ αργότερα, τον Οκτώβριο του 1971 στον περίβολο του σπιτιού-μουσείου Χαλεπά, το οποίο εγκαινιάστηκε τότε στον Πύργο της Τήνου.

Για τα έργα του Χαλεπά

Το δεύτερο βιβλίο του Δούκα σκόπευε να φωτίσει τη ζωή και τη δημιουργία του Χαλεπά, με στιγμές την καθημερινότητάς του. Ανακύπτει όμως το ερώτημα: από πού αντλούσε τόσες λεπτομέρειες ο Δούκας; Προφανώς συνδυάζει στοιχεία από πολλές και διαφορετικές πηγές.

Πηγές, ανάμεσα στις οποίες περιλαμβάνονται η ανιψιά του Ειρήνη Β. Χαλεπά (1894-1987), η οικογένεια της οποίας φιλοξενούσε τον γλύπτη στην Αθήνα από το 1930 έως το 1938, φίλοι, όπως ο συντοπίτης του μαραγκός Νικόλαος Χ. Μωραΐτης (με το ψευδώνυμο Αβδηρίτης, 1871-1926/7), ομότεχνοί του, όπως ο πρόεδρος του Σωματείου Ελλήνων Γλυπτών Θωμάς Θωμόπουλος (1873/5-1937) και τεχνοκρίτες, όπως ο αρχαιολόγος, καθηγητής Αρχαίας και Βυζαντινής Τέχνης στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Δημήτριος Ε. Ευαγγελίδης (1886-1959).

Στο κείμενο του βιβλίου διασώζονται πολύτιμα δεδομένα, ορισμένα από τα οποία θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με σκεπτικισμό, όπως ο υποτιμημένος ρόλος του συμφοιτητή του Χαλεπά στο Σχολείο των Τεχνών της Αθήνας και ενός από τους δύο μαρμαρογλύπτες της Κοιμωμένης του, Αλέξιου (Αλεξάκη) Λάβδα (1854-1944).

Συνέντευξη και άλλα κείμενα

Με την άφιξη του Χαλεπά στην Αθήνα, στα τέλη Αυγούστου του 1930, οι Μιχαήλ Ροδάς (1884-1948) και Κώστας Καλαντζής (1907-1980) τον συναντούν και γράφουν πρώτοι στις εφημερίδες “Ελεύθερον Βήμα” και “Ελληνική”. Συνάδελφος του ανιψιού του Χαλεπά, τραπεζικός υπάλληλος, ο Καλαντζής σε δύο συνέχειες αναφέρεται τόσο στα πρώιμα χρόνια της καλλιτεχνικής δημιουργίας του Χαλεπά, όσο και στην παραγγελία της Κοιμωμένης.

Από το πρώτο κείμενό του, το οποίο έχει τον χαρακτήρα συνέντευξης, μαθαίνουμε ότι ο Χαλεπάς πήρε την παραγγελία το 1879 για την Κοιμωμένη από τη μητέρα της, που του έδωσε φωτογραφία της, ενώ της ζήτησε 1000 δρχ.

Η κυρία Αφεντάκη αντέδρασε για τη μορφή της νεκρής κόρης της στο πήλινο πρόπλασμα, προξενώντας με τα προσβλητικά λόγια της την οργή του γλύπτη, που με λοστό το χτύπησε στο στήθος, χωρίζοντάς το στα δύο· όμως γρήγορα κατάλαβε το σφάλμα της και τον άφησε να το ξαναφτιάξει. Ο Χαλεπάς λέει ότι η Κοιμωμένη του στήθηκε το 1880 πάνω στον τάφο της Σοφίας Κων. Αφεντάκη. Στις ερωτήσεις αν είχε δει μικρή την κοπέλα, αν τα είχε μαζί της, αν την αγαπούσε, απάντησε αρνητικά!

Στο σπίτι της οικογένειας Χαλεπά έσπευσαν κατά τις αμέσως επόμενες μέρες αρκετοί δημοσιογράφοι, παλαιότεροι και νεότεροι: οι Κωνσταντίνος Γιολδάσης (1872-1940), Θωμάς Μαλαβέτας (1900-1944), Ανδρέας Δημάκος (1901-1990), Χρύσανθος Γάιος (1903-1989), Κλέων Παράσχος (1894-1964), Γεώργιος Λυδίας (1906-1975), Δημήτριος Καλλονάς (1907-1965), Αλέκος Λιδωρίκης (1907-1988), Θεμιστοκλής Τσακιρίδης (1899-1976), Νέστωρ X. Λάσκαρις (1884-1962), Μιχαήλ Χ. Κωνσταντόπουλος (1910-1992). Η ευρέος φάσματος αποκατάσταση του γηραιού γλύπτη στα τελευταία οκτώ χρόνια του είχε ξεκινήσει…