Αντέχει οικονομικά η Ευρώπη μαζικό επανεξοπλισμό;

Πρόκειται οπωσδήποτε για ένα σημαντικό ποσό, ειδικά αν το συγκρίνει κανείς με τις τρέχουσες αμυντικές δαπάνες των ευρωπαϊκών χωρών και των ΗΠΑ. Στα 2023 οι στρατιωτικές δαπάνες των πρώτων ανέρχονταν αθροιστικά στα 390 δισεκατομμύρια δολάρια και των ΗΠΑ σε 905 δισεκατομμύρια. Ο τρόπος που θα επενδυθεί το σοβαρό αυτό ποσό παραμένει αδιευκρίνιστος, ενώ οι πηγές από τις οποίες θα προέλθει έχουν ελάχιστα αναλυθεί. Ας μείνουμε λίγο στο δεύτερο.

Είναι κοινώς παραδεκτό ότι οι κανόνες που διέπουν την δημοσιονομική διαχείριση στην Ευρώπη είναι κατά βάση γερμανικοί. Η Γερμανία έχει μακρά παράδοση – κληρονομιά του εικοστού αιώνα – στο ζήτημα των στρατιωτικών δαπανών και της χρηματοδότησης του πολέμου. Οι κανόνες που φαίνεται ότι συνοδεύουν ετούτα τα περίφημα 800 δισεκατομμύρια φέρουν οπωσδήποτε γερμανικό άρωμα.

Οι αυστηροί δημοσιονομικοί κανόνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα εξακολουθήσουν ισχύοντες με ανοχή, όμως, σε λογικές παρεκκλίσεις ως προς τον δημοσιονομική πειθαρχία των κρατών που επιδίδονται σε εξοπλισμούς. Πρόκειται για πρόταση όπου περισσεύουν οι εσωτερικές αντιφάσεις. Μη έχοντας την ιδιότητα του προφήτη θα αποφύγουμε να ανιχνεύσουμε το πως θα πραγματοποιηθεί το αντιφατικό ζητούμενο. Θα ήταν όμως διδακτικό να ερευνήσουμε πως έγιναν παρόμοιες κινήσεις στο παρελθόν.

Οι ναζί στην εξουσία

Μετά το 1933, την άνοδο του ναζιστικού κόμματος στην εξουσία, η τότε Γερμανία επιδόθηκε στον επανεξοπλισμό της παρά και ενάντια στις προβλέψεις της Συνθήκης των Βερσαλλιών. Μέχρι το 1938 τουλάχιστον την οικονομική πολιτική την ασκούσε ο ισχυρός εκπρόσωπος του τραπεζικού κεφαλαίου της χώρας, ο περίφημος υπουργός Οικονομικών Σαχτ. Το γερμανικό κεφάλαιο είχε μερικές απαραβίαστες σταθερές τις οποίες καμία κυβέρνηση δεν μπορούσε να παραβιάσει. Πρώτο, την αποφυγή της οποιαδήποτε πρωτοβουλίας που θα μπορούσε να δημιουργήσει πληθωριστικές πιέσεις.

Ο εφιάλτης του 1923, ανανεωμένος στα 1932, δεν έπρεπε με κανένα τρόπο να επαναληφθεί. Δεύτερο, η κοινωνική δυσπραγία έπρεπε με κάθε τρόπο να εξαλειφθεί. Ο εφιάλτης των κομμουνιστικών επαναστάσεων του 1918-1919, ήταν σχεδόν ισοδύναμος του αντίστοιχου του πληθωρισμού. Τρίτο, τα μεγάλα βιομηχανικά συγκροτήματα της Γερμανίας θα έπρεπε να διατηρήσουν την σχετική αυτονομία τους σε σχέση με την όποια κρατική ή κομματική παρέμβαση. Θα είχαν δηλαδή σημαίνοντα λόγο στις περί τον επανεξοπλισμό επιλογές.

Κάτω από αυτούς τους αστερισμούς ο επανεξοπλισμός της Γερμανίας δεν πήρε καταιγιστικούς ρυθμούς ενώ, πολλοί σύγχρονοι ιστορικοί εξακολουθούν να τον θεωρούν ιρασιοναλιστικό και παράλογο. Ας δούμε γιατί.

Τα απαραίτητα για τον εξοπλισμό της Γερμανίας κονδύλια από το 1933 ως το 1936 προήλθαν σχεδόν αποκλειστικά από φορολογικά έσοδα καθότι ο δανεισμός ήταν δια ροπάλου ανεπιθύμητος. Ακόμα και μετά την τομή του 1936, όταν ο πρόωρος επανεξοπλισμός της Σοβιετικής Ένωσης (που προκάλεσε της Δίκες της Μόσχας και την καθαίρεση-αντικατάσταση της στρατιωτικής ηγεσίας της ΕΣΣΔ), έφερε στο προσκήνιο την αντισοβιετική υστερία που εκφράστηκε με το Σύμφωνο Αντι-Κομιντέρν, ο δανεισμός εξοβελίστηκε ως πηγή χρηματοδότησης του εξοπλιστικού προγράμματος.

Από το 1933 ως το 1936 ο μέσος όρος της συμβολής του δανεισμού στα δημοσιονομικά έξοδα ήταν στο επίπεδο των 12-16 δισεκατομμυρίων μάρκων, το 1937 και 1938 ανήλθε σε 19 και 21 δισεκατομμύρια και μόνο μετά την αποπομπή του Σαχτ και την ανατροπή της πολιτικής του ανέβηκε στα 28 δισεκατομμύρια το 1939, στα 51 το 1940,στα 80 το 1941, στα 135 το 1942 και στα 200 δισεκατομμύρια μάρκα το 1943. Μιλούμε όμως πλέον για προϋπολογισμούς ολοκληρωτικού πολέμου.

Η Γερμανία του Β΄ΠΠ

Η διατήρηση του βιοτικού επιπέδου του γερμανικού λαού ακολούθησε την ίδια πεπατημένη. Η επάνοδος των δεικτών του επιπέδου ζωής στα προ της κρίσης επίπεδα (1928) πραγματοποιήθηκε μόλις στα 1937. Η συντήρηση του επιπέδου αυτού και η βελτίωσή του βρέθηκε στις προτεραιότητες της γερμανικής κυβέρνησης. Πράγματι οι δείκτες βελτιώθηκαν στα 1938 και στα 1939. Η παραγωγή καταναλωτικών αγαθών δεν μειώθηκε ούτε στο ελάχιστο στο όνομα του επανεξοπλισμού. Κατοικία, ηλεκτρικές συσκευές, ραδιόφωνα, αυτοκίνητα πριμοδοτήθηκαν με πολύμορφες επιδοτήσεις (απόσυρση παλαιών αυτοκινήτων κλπ.).

Τα έργα βελτίωσης της ζωής στις πόλεις, όπως και η κατασκευή αυτοκινητοδρόμων δεν περιορίστηκαν. Από το 1933 ως το 1938 οι κρατικές δαπάνες για αγαθά και υπηρεσίες ανήλθαν σε 103 δισεκατομμύρια μάρκα. Οι αντίστοιχες για στρατιωτικές δαπάνες ανήλθαν σε 51 δισεκατομμύρια με σημαντική άνοδο από το 1937. Υπολογίζεται ότι στο έτος της κρίσης, το 1938, μια περικοπή των καταναλωτικών εξόδων κατά 10-15% θα επέτρεπε τον διπλασιασμό των επενδύσεων στην στρατιωτική προπαρασκευή. Μια τέτοια περικοπή δεν έγινε ποτέ.

Τα δε μεγάλα καπιταλιστικά βιομηχανικά συγκροτήματα της Γερμανίας δεν θίχθηκαν στο ελάχιστο. Η κεντρική, ενιαία διαχείριση της παραγωγής εφαρμόστηκε αποτελεσματικά μόνο στα τελευταία χρόνια του πολέμου και εκεί πάλι έμμεσα, μέσα από την κεντρική διαχείριση του (δουλικού) εργατικού δυναμικού. Το ενοχλητικό, για την πολεμική προσπάθεια, φαινόμενο της πολυτυπίας διατηρήθηκε ως το τέλος του πολέμου όπως και ο εξίσου ενοχλητικός ανταγωνισμός μεταξύ των ομίλων. Οι αρχές της καπιταλιστικής οικονομίας διατηρήθηκαν με θρησκευτική ευλάβεια και μόνο η δίψα για εργατική δύναμη προκάλεσε τον αναγκαίο συντονισμό.

Τα αποτελέσματα του γερμανικού δρόμου προς τους στρατιωτικούς εξοπλισμούς και την οικονομία πολέμου, ήταν απολύτως ορατά στο ξεκίνημα του πολέμου. Το πρώτο άξιο λόγου γερμανικό άρμα μάχης, το Pz III, των 19- 23 τόνων, παραδόθηκε στον γερμανικό στρατό μόλις στα 1938. Το λίγο βαρύτερο Pz IV,των 24-25 τόνων, μόλις στα 1939. Τους τέσσερεις πρώτους μήνες του πολέμου, Σεπτέμβριο-Δεκέμβριο του 1939, η βιομηχανία παρέδωσε στον γερμανικό στρατό μόλις 247 άρματα μάχης. Το ισοδύναμο δύο συνταγμάτων χωρίς να υπολογίσουμε αναπληρώσεις απωλειών, εκπαίδευση και τυχόν αστοχίες. Ο γερμανικός στρατός του 1939 προκαλούσε έντονους πονοκεφάλους στην στρατιωτική ηγεσία της χώρας μαθημένη στην μακρόχρονη προπαρασκευή του 1914.

Ο “φθηνός’ τρόπος πολέμου

Τα αποτελέσματα αυτής της μορφής εξοπλισμού και οικονομίας πολέμου δεν ήταν αυτά που θα περίμενε κανείς. Οι επιτελικοί ιθύνοντες του γερμανικού στρατού βρέθηκαν αναγκασμένοι να επιλέξουν έναν “φθηνό” τρόπο πολέμου, αδυνατώντας να σκεφτούν, με τα όσα διέθεταν, έναν μακρόχρονο πόλεμο φθοράς. Ο πόλεμος-αστραπή με τολμηρές διεισδύσεις και ανορθόδοξες τακτικές έφερε νίκες περιορίζοντας στο ελάχιστο τις απώλειες ανθρώπων και υλικών. Στην μικρή ευρωπαϊκή κλίμακα αποδείχθηκε αποτελεσματικός. Τουλάχιστον ως την “ενοποίηση” της Ευρώπης στα 1940-1941.

Το δεύτερο και πιο σοβαρό μεσοπρόθεσμα ήταν ότι μια οικονομία πολέμου αυτού του τύπου έφθανε πολύ γρήγορα στα όριά της ειδικά όταν αντίπαλοί της ήταν πλούσιες βιομηχανικές χώρες. Το φάρμακο για αυτό βρέθηκε στην λεηλασία των κατακτημένων χωρών. Η Γερμανία συμπλήρωσε τα απαραίτητα για την εισβολή στην Πολωνία όπλα ενσωματώνοντας τον εξοπλισμό του ισχυρού στρατού της Τσεχοσλοβακίας.

Ο οπλισμός της Πολωνίας συμπλήρωσε τα κενά στην εισβολή στην Γαλλία, το Βέλγιο και την Ολλανδία. Ο δε οπλισμός αυτών των υποταγμένων κρατών, μαζί με τον αντίστοιχο της Γιουγκοσλαβίας και της Ελλάδας, αποτέλεσε βασική παράμετρο για την εισβολή στην Σοβιετική Ένωση το 1941. Φυσικά σε αυτήν την περίπτωση τα μεγέθη αποδείχθηκαν αναντίστοιχα των τακτικών και των μεθόδων.

Η σημερινή Ευρωπαϊκή Ένωση αποφάσισε τον εξοπλισμό της. Οι παραδοσιακές (γερμανικές) αρχές επανεμφανίστηκαν ισχυρές. Πλην όμως οι καιροί δεν είναι οι ίδιοι. Οι διαφορές ορατές: Πρώτο, το κόστος των εξοπλισμών θα πληρωθεί με δανεισμό από ήδη βαριά δανεισμένες οικονομίες. Τα δάνεια σε τέτοιες καταστάσεις αποπληρώνονται μόνο με ευτελισμό του νομίσματος, πληθωρισμό. Θα επιβιώσει το ευρώ από τέτοιου είδους απειλές και τρικυμίες; Δεύτερο, το βιοτικό επίπεδο των Ευρωπαίων βρίσκεται εδώ και καιρό σε πτωτική πορεία.

Η μεταφορά πόρων από τον κοινωνικό στον στρατιωτικό τομέα είναι μάλλον απαγορευμένη σε αυτές τις συνθήκες. Η δε διατάραξη των κοινωνικών ισορροπιών θα ανατινάξει την “Ένωση”. Καθότι η μεταφορά της αφαίμαξης από τα ισχυρά κράτη στα αδύναμα, λογικά, θα πάρει διαστάσεις. Τρίτο, οι δυνατότητες συντονισμού και συγκεντρωτικού ελέγχου της οικονομίας είναι αδύνατη πρακτική σε συνθήκες Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στα 1938 οι δύο μεγαλύτερες εταιρείες της Γερμανίας ήταν κρατικές: οι σιδηρόδρομοι με 704.000 εργαζόμενους και τα ταχυδρομεία με 400.000 εργαζόμενους. Ο όγκος τους μπορούσε να χρησιμεύσει ως άξονας συντονισμού. Η μεγαλύτερη ιδιωτική επιχείρηση, η I.G. Farben βρισκόταν σε απόσταση με 218.000 εργαζόμενους.

Στα 2025 τι διαθέτουν τα κράτη της ΕΕ για να στηρίξουν τον συντονισμό των παραγωγικών μονάδων; Τα χρηματοπιστωτικά και τα της μόχλευσης φανταστικού χρήματος, ως δημιουργήματα φαντασίας, δεν μπορούν να συντονίσουν ούτε την φαντασίωση του ενάρετου καπιταλισμού.