Ελληνοτουρκικά: Μύθοι και πραγματικότητα για το Πρώτο Πλήγμα

Μία από τις πλέον ενδιαφέρουσες έννοιες που εισήγαγε ο Παναγιώτης Κονδύλης στη δημόσια στρατηγική συζήτηση, είναι αυτή του πρώτου πλήγματος, ως στρατηγικής επιλογής της Ελλάδας. Η πρόταση του Κονδύλη για πρώτο πλήγμα ακούστηκε κάπως αμήχανα, σε μια Ελλάδα που αντιμετωπίζει με δέος την Τουρκία μετά το 1922 και ήταν συνηθισμένη σε έναν δημόσιο διάλογο που περιοριζόταν σε θέματα εξωτερικής πολιτικής και διεθνούς δικαίου και όχι στρατηγικής.

Τα τελευταία δύο περίπου χρόνια, με την αυξημένη τουρκική επιθετικότητα, έχει αυξηθεί ο αριθμός των σχολίων που αναφέρονται στο πρώτο πλήγμα, οπότε καταθέτουμε και εμείς τη δική μας άποψη. Ξεκινώντας από τη θεωρία και μετά από μια σύντομη ιστορική αναδρομή, θα καταλήξουμε στην ελληνική πραγματικότητα.

Λόγω της σημασίας αυτής της έννοιας και της συναφούς του παρεμποδιστικού πολέμου, αξίζει να σταθούμε για λίγο στο θεωρητικό υπόβαθρο και την ιστορική διαδρομή τους. Η έννοια του “παρεμποδιστικού πολέμου” χρησιμοποιείται ευρέως τόσο στην ιστορία της διεθνούς πολιτικής, όσο και των θεωρητικών αναζητήσεων των αιτιών των πολέμων. Το πρωτεύον ζήτημα και στην περίπτωση αυτή είναι η ισχύς.

Η λογική του παρεμποδιστικού πολέμου 

Η λογική του παρεμποδιστικού πολέμου συνοψίζεται στη φράση “καλύτερα τώρα παρά αργότερα”, δηλαδή είναι προτιμότερο να προσφύγουμε στον πόλεμο τώρα παρά στο μέλλον, όταν ο αντίπαλος θα διαθέτει μεγαλύτερη ισχύ. Η κινητήριος δύναμη πίσω από την απόφαση για τον παρεμποδιστικό πόλεμο, είναι η αντίληψη της αύξησης της ισχύος του αντιπάλου, της ελάττωσης της σχετικής ισχύος και του φόβου για τις συνέπειες της εξασθένισης.

Η αντίληψη της εξασθένισης περιλαμβάνει την υποβάθμιση της διαπραγματευτικής ικανότητας, την επίταση των απαιτήσεων του ολοένα και ισχυρότερου αντιπάλου και τον κίνδυνο πολέμου κάτω από χειρότερες συνθήκες μελλοντικά. Ο πόλεμος με κίνητρο την παρεμπόδιση, υπάρχει από την εποχή του Πελοποννησιακού Πολέμου. Η προληπτική επίθεση από την άλλη αποσκοπεί, χρησιμοποιώντας τον αιφνιδιασμό, να εξασφαλίσει ένα αρχικό στρατιωτικό πλεονέκτημα.

Ο παρεμποδιστικός δεν αποτελεί κάποιον ιδιαίτερο τύπο πολέμου. Η “παρεμπόδιση” αναφέρεται στο κίνητρο του επιτιθέμενου και έχει σχέση με την αιτία του πολέμου. Η προληπτική δε επίθεση αναφέρεται στη στρατιωτική ενέργεια με την οποία αρχίζει ένας πόλεμος, που μπορεί να αποκαλείται πρώτο πλήγμα ή στρατηγικός αιφνιδιασμός.

Ο παρεμποδιστικός πόλεμος αναλαμβάνεται μετά από λεπτομερή εκτίμηση, ενώ η προληπτική επίθεση είναι επιχειρησιακού επιπέδου αντίδραση, που κατευθύνεται εναντίον των πιο σοβαρών εχθρικών δυνατοτήτων. Οποιαδήποτε προληπτική ενέργεια όμως, εξελίσσεται στη συνέχεια σε πόλεμο οπότε, αν και είναι επιχειρησιακού επιπέδου, έχει πολιτικές συνέπειες.

Πρώτο πλήγμα και σύντομος πόλεμος

Αν εξετάσουμε ιστορικά το πρώτο πλήγμα, θα βρούμε ότι έλκει την καταγωγή του στη σύγχρονη εποχή, από τους Γερμανούς στρατιωτικούς του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα, οι οποίοι προσπαθούσαν να ανακαλύψουν έναν τρόπο για τη διεξαγωγή ενός σύντομου πολέμου, με αποφασιστικά αποτελέσματα σε δύο μέτωπα. Ως καλοί Γερμανοί επικαλούνταν τον Κλαούζεβιτς, αφού βεβαίως τον έφερναν στα μέτρα τους. Η πλέον εμβληματική περίπτωση αυτής της περιόδου είναι ο Σλήφεν με την εμμονή του στη διπλή υπερκέραση κατά το υπόδειγμα της μάχης των Καννών, που τελικά μορφοποιήθηκε με το ομώνυμο Σχέδιο που εφαρμόστηκε στην αρχή του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου.

Η εμπειρία του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου με τις τεράστιες απώλειες αφενός και τα νέα τεχνολογικά μέσα (άρμα και αεροπλάνο) αφετέρου, οδήγησε στην εμφάνιση νέων θεωριών στην κατεύθυνση ενός σύντομου, αποφασιστικού και με μικρές απώλειες πολέμου. Ο Φούλερ υποστήριξε ότι αυτό θα πραγματοποιηθεί με το άρμα, ο Λίντελ Χάρτ το επέκτεινε με την έμμεση προσέγγιση και ο Ντουέ πρότεινε εκείνο που στη συνέχεια έλαβε τη μορφή του στρατηγικού βομβαρδισμού.

Στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι Γερμανοί χρησιμοποίησαν με επιτυχία τα τεθωρακισμένα και πέτυχαν την περιφανή νίκη εναντίον των Γάλλων, χωρίς κάποια συγκεκριμένη θεωρία, εκμεταλλευόμενοι τα λάθη των Γάλλων. Τα περί “κεραυνοβόλου πολέμου” (blitzkrieg) είναι κατασκευές εκ των υστέρων. Παρά ταύτα η εντυπωσιακή νίκη εναντίον της Γαλλίας δεν επηρέασε σχεδόν καθόλου την έκβαση του πολέμου και οι Γερμανοί μετά το 1942 επιδόθηκαν σε έναν πόλεμο φθοράς. Οι Σοβιετικοί ήταν εκείνοι που δημιούργησαν την πιο συγκροτημένη θεωρία στον Μεσοπόλεμο, χωρίς να υποστηρίζουν ότι θα συντόμευαν τον πόλεμο ή θα τον έκαναν πιο “φτηνό”.

Το παράδειγμα του Περλ Χάρμπορ 

Το αρχετυπικό πρώτο πλήγμα της σύγχρονης εποχής είναι η ιαπωνική επίθεση στο Περλ Χάρμπορ, με τα γνωστά μη αποφασιστικά αποτελέσματα. Ο στρατηγικός βομβαρδισμός των Συμμάχων, με τις τεράστιες ποσότητες βομβών και την ουσιαστική ανυπαρξία της Λουφτβάφε μετά το 1943, δεν έκαμψαν το ηθικό των Γερμανών, αλλά ούτε και σταμάτησαν τη βιομηχανική παραγωγή, η οποία μάλιστα αυξήθηκε το 1944.

Μεταπολεμικά, στον συμβατικό τομέα, εμφανίζονται στις ΗΠΑ οι συνεχιστές του στρατηγικού βομβαρδισμού, με διάφορες θεωρίες που αποσκοπούν στη στρατηγική παράλυση από αέρος, κάτι που δεν κατόρθωσαν να πετύχουν στον πόλεμο του Βιετνάμ. Οι Ισραηλινοί το 1967, ελλείψει δυνατοτήτων στρατηγικού βομβαρδισμού, σχεδίασαν και εκτέλεσαν την καταστροφή των αραβικών αεροποριών ως πρώτο πλήγμα, που έκτοτε παραμένει το όνειρο όλων των στρατών του κόσμου.

Ωστόσο το Ισραήλ το 1967 ήταν μια μικρή αλλά όχι αδύναμη χώρα καθόσον είχε ήδη αποκτήσει πυρηνικά όπλα προ του πολέμου. Το ισραηλινό παράδειγμα πάντως είναι δύσκολο να βρει μιμητές, όσο και αν παραμένει ελκυστικό, επειδή έλαβε χώρα κάτω από μοναδικές συνθήκες και δεν το επανέλαβαν ούτε οι ίδιοι οι Ισραηλινοί το 1973, όσο και αν το απαίτησαν οι στρατιωτικοί.

Μετά τον πρώτο Πόλεμο του Κόλπου το 1991 επικαιροποιήθηκε η ιδέα του στρατηγικού βομβαρδισμού, με τη θεωρία τώρα της αεροπορικής εκστρατείας, με βάση το μοντέλο των πέντε κύκλων (Warden’s Air Campaign Five Rings Model). Διεθνώς, διεξήχθη μεγάλη συζήτηση για τον ρόλο της αεροπορίας, μεταξύ όσων υποστήριζαν ότι η αεροπορία κερδίζει μόνη της πλέον τον πόλεμο και όσων το αμφισβητούσαν.

Ο πόλεμος εναντίον της Σερβίας το 1999 φάνηκε να επιβεβαιώνει την αντίληψη ότι η αεροπορία κερδίζει μόνη της τον πόλεμο. Παρά ταύτα, χρειάστηκαν δύο μήνες βομβαρδισμών από τις ισχυρότερες αεροπορίες του κόσμου με τα πιο σύγχρονα μέσα για να φέρουν τη Σερβία στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Φυσικά μετά τον Δεύτερο Πόλεμο του Κόλπου το 2003, παρά τη δράση από αέρος με το “Σοκ και Δέος”, σταμάτησαν σχεδόν οι συζητήσεις για διεξαγωγή επιχειρήσεων μόνο από την αεροπορία.

Πρώτο πλήγμα και ελληνική στρατηγική

Είναι πολύ σημαντικό που ο Κονδύλης με τη “Θεωρία του Πολέμου” και το Επίμετρό του, έφερε όλες αυτές τις συζητήσεις στην Ελλάδα, σε ένα μάλλον άνυδρο περιβάλλον. Οπότε σε αυτές τις συνθήκες ο Κονδύλης αντιμετωπίστηκε είτε με εχθρότητα, από άσχετους σαν τον Σωμερίτη που έβλεπαν εθνικιστικές εξάρσεις, είτε με πανηγυρική αποδοχή, ως την ιδέα που θα μας έλυνε όλα τα προβλήματα. Το πρώτο πλήγμα στο οποίο αναφέρεται ο Κονδύλης δεν είναι ένα “γιουρούσι” ή έναρξη του πολέμου από ελληνικής πλευράς. Το πρώτο πλήγμα είναι αυτό που ορίσαμε ως προληπτική επίθεση, που πρέπει να εκτοξευθεί αν διαπιστωθεί ότι επίκειται η εχθρική επίθεση.

Θεωρούμε ότι η συνεισφορά του Κονδύλη στη στρατηγική συζήτηση της χώρας με την αναφορά στο πρώτο πλήγμα, είναι σημαντική για δύο λόγους. Ο πρώτος είναι ότι επισήμανε πως τηρώντας αμυντική στάση στο πολιτικό επίπεδο, δεν σημαίνει πως πρέπει κανείς να αμύνεται σε όλα τα επίπεδα. Η ανάληψη της πρωτοβουλίας στο επιχειρησιακό επίπεδο είναι πολύ σημαντική. Ενδεχομένως αυτό για ορισμένους να είναι αυτονόητο, εντούτοις δεν είναι για όλους, ακόμη και σήμερα.

Ο δεύτερος είναι ότι τόνισε τη σπουδαιότητα του πρώτου πλήγματος στη σύγχρονη εποχή, όταν μετά την εμφάνιση του αεροπορικού όπλου και των άλλων τεχνολογικών εξελίξεων, μειώθηκε ο παράγοντας χρόνος και άλλαξε η σχέση του με το χώρο και τις δυνάμεις.

Οι κρισιμότερες παράμετροι

Εν κατακλείδι, για να ενταχθεί το πρώτο πλήγμα στην ελληνική στρατηγική θεωρούμε ότι χρειάζεται να ληφθούν υπόψη οι εξής παράμετροι:

• Σε οποιαδήποτε πολεμική σύγκρουση, είναι απαραίτητο να καθοριστεί πρώτα ο πολιτικός και ο στρατιωτικός σκοπός του πολέμου.

Όπως το έθεσε ο Κλαούζεβιτς, «κανένας δεν αρχίζει έναν πόλεμο, ή τουλάχιστον δεν θα έπρεπε να αρχίζει, χωρίς πρώτα να έχει ξεκαθαρίσει στο μυαλό του τι σκοπεύει να πετύχει με αυτόν τον πόλεμο και πως σκοπεύει να τον διεξάγει. Το πρώτο είναι ο πολιτικός σκοπός και το δεύτερο ο επιχειρησιακός (στρατιωτικός) σκοπός».

• Δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής, η διαφορά μεταξύ της στρατιωτικής γραμματικής για προληπτική επίθεση και της πολιτικής λογικής για την απόφαση έναρξης του πολέμου. Όπως και σε άλλες περιπτώσεις, το στρατιωτικό πλεονέκτημα ή το ‘παράθυρο ευκαιρίας’ δεν συνιστά υποχρεωτικά πολιτική αναγκαιότητα.
• Το πρώτο πλήγμα, κατόπιν των ανωτέρω, αποτελεί σαφώς μια σοβαρότατη και πολλά υποσχόμενη στρατηγική επιλογή, ωστόσο για να μπορεί να χρησιμοποιηθεί απαιτούνται δύο προϋποθέσεις: Κατά πρώτον η χώρα πρέπει να διαθέτει τις απαραίτητες δυνατότητες και κυρίως στον τομέα των πληροφοριών και της στρατηγικής κρούσης.

Με τον όρο “στρατηγική κρούση” εννοούμε έναν συνδυασμό χερσαίων, ναυτικών, αεροπορικών κινητικών αλλά και μη κινητικών πληγμάτων, που θα οδηγήσουν σε σοβαρή απομείωση ζωτικών για την πολεμική προσπάθεια συστημάτων του αντιπάλου. Κατά δεύτερον, παρότι το πρώτο πλήγμα ανήκει στο επιχειρησιακό επίπεδο και στη διεξαγωγή του πολέμου, πρόκειται για πολιτική επιλογή η οποία υπόκειται σε πολλούς περιορισμούς και μπορεί να είναι ανέφικτη για διάφορους λόγους. Επιπλέον, πρέπει να έχουμε προετοιμαστεί και για την κλιμάκωση που θα ακολουθήσει.

• Το πρώτο πλήγμα είναι μια επιχειρησιακή αντίληψη η οποία πρέπει να είναι ενταγμένη σε μια στρατηγική, μαζί με άλλες επιχειρησιακές ιδέες. Η Ελλάδα έχει ανάγκη καινοτόμων επιχειρησιακών αντιλήψεων επιθετικού χαρακτήρα – που θα χρησιμοποιηθούν ταυτόχρονα, διαδοχικά ή εναλλακτικά – χωρίς να έχει όλα τα αυγά της σε ένα καλάθι.
• Είναι εξαιρετικά δύσκολο να παραλύσεις σήμερα μια χώρα με το μέγεθος της Τουρκίας.

Ιστορικά, αποδείχθηκε ιδιαίτερα δύσκολο στο παρελθόν και είναι ακόμη δυσκολότερο σήμερα. Παράλυση δεν κατόρθωσαν οι Αμερικανοί με παρατεταμένους βομβαρδισμούς και τεράστιο όγκο πυρός και όχι με ένα πρώτο πλήγμα. Ούτε η Ρωσία κατάφερε να παραλύσει την Ουκρανία, όχι με πρώτο πλήγμα, αλλά ούτε και μετά από δέκα μήνες πολέμου.

• Δεν έχει βρεθεί συνταγή μέχρι σήμερα για να πετύχει κάποιος μια σύντομη και αποφασιστική νίκη (shortcut to victory).
• Τέλος, για να χρησιμοποιηθεί το πρώτο πλήγμα ως αποτρεπτικό εργαλείο απαιτούνται δύο στοιχεία: Πρώτον, οι δυνατότητες να είναι πραγματικές επειδή η αποτροπή δεν λειτουργεί όπως το σκιάχτρο στα χωράφια. Δεύτερον, να έχουμε πείσει τον αντίπαλο ότι είμαστε αποφασισμένοι για κάτι τέτοιο, επειδή η αποτροπή έχει να κάνει με το τι αντιλαμβάνεται ο αντίπαλος και όχι το τι πιστεύουμε εμείς.

Τα τελευταία 60 χρόνια πάντως δεν έχουμε δείξει τέτοια συμπεριφορά, ακόμα και στην περίπτωση που οι Τούρκοι μας έκαναν επίθεση το 1974, κάναμε πως δεν καταλάβαμε.

---

Για μια εκτενή ανάλυση, βλέπε Παναγιώτης Γκαρτζονίκας, “Η Εθνική Ισχύς και το Πρώτο Πλήγμα από τον Μεταξά στον Κονδύλη”, ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΝ, Τ. 1, Φθινόπωρο 2017, 55-94, στην ιστοσελίδα https://www.strategein.gr/).