“Γαλάζια Πατρίδα”: Η Τουρκία επιστρέφει στις θάλασσες

Η Άγκυρα, ενόψει των ευρύτερων γεωπολιτικών εξελίξεων, επιστρατεύει ξανά την “Γαλάζια Πατρίδα”, θέλοντας να δείξει πως αποτελεί κυρίαρχη δύναμη και στην Ανατολική Μεσόγειο. Προφανώς και ο ρόλος του Πολεμικού Ναυτικού είναι ζωτικής σημασίας για την τουρκική προβολή ισχύος, με το καθεστώς Ερντογάν να υπερτονίζει συχνά το ένδοξο αυτοκρατορικό παρελθόν του τουρκικού ναυτικού. Να θυμηθούμε ότι οι Σουλτάνοι, προκειμένου να επεκτείνουν την “Γαλάζια” Αυτοκρατορία, είχαν ποντάρει επίσης πολλά στο Πολεμικό Ναυτικό.

Ως γνωστόν, οι Τούρκοι επαίρονται και ομνύουν στον καπουδάν-πασά Μπαρμπαρόσα, που δεν πρέπει να το κρύψουμε ότι υπήρξε μοναδικός ναύαρχος, ο οποίος προκαλούσε ταχυκαρδία σε όλα τα κράτη και τις αυτοκρατορίες που βρέχονταν από θάλασσα. Ωστόσο, κατά παράδοξο τρόπο, η Τουρκία δεν θα διέθετε ποτέ ξανά Μπαρμπαρόσες… Το οθωμανικό ναυτικό αναπτύχθηκε με τέτοιο τρόπο που, όχι μόνο απέτυχε να διατηρήσει την αυτοκρατορία, αλλά αποτέλεσε μια φούσκα. Από τον 15ο μέχρι και τον 20ο αιώνα, το οθωμανικό ναυτικό υπέστη 37 σημαντικές ήττες, ενώ κατάφερε μόνο 11 νίκες, σε σημαντικές πολεμικές συρράξεις.

Στη πραγματικότητα, ο μύθος της ένδοξης ναυτικής παράδοσης αποκαλύπτεται στον βυθό της Μεσογείου, του Αιγαίου και της Μαύρης Θάλασσας. Το οθωμανικό ναυτικό ηττήθηκε κατά κράτος από τους Πορτογάλους, τους Ισπανούς, τους Βενετούς, τους Βρετανούς, τους Γάλλους και ειδικά από τους Έλληνες και τους Ρώσους. Όμως, όπως έχουμε γράψει και σε παλαιότερο σημείωμα μας, οι Τούρκοι πήραν το μάθημα τους από την ιστορία…

Το σύγχρονο Τουρκικό Ναυτικό θέλει να αντλεί την παράδοσή του από τον Σελτζούκο εμίρη Τζαχά, τον οποίο θεωρούν ουσιαστικά πατέρα του Ναυτικού. Ο Τζαχάς, υπηρετώντας τον εαυτό του και όχι κάποιο κράτος, είχε κατορθώσει να δημιουργήσει φασαρίες στην παραπαίουσα Βυζαντινή Αυτοκρατορία τον 11ο αιώνα, διοικώντας ένα κρατίδιο στην ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης. Πράγματι είχε φτιάξει έναν στόλο, ο οποίος όμως δεν κατάφερε να επικρατήσει ενώ ο ο ίδιος δολοφονήθηκε.

Το οθωμανικό ναυτικό 

Όταν εισέβαλαν οι ορδές των Οθωμανών τον 14ο-15ο αιώνα στη Μικρά Ασία και στα Βαλκάνια, δεν είχαν ιδέα από ναυτικό πόλεμο. Γνώριζαν όμως πως οι επεκτατικές φιλοδοξίες τους δεν θα μπορούσαν να πραγματωθούν εάν δεν διέθεταν ισχυρό στόλο. Ακόμα όμως και αν κατασκεύαζαν πλοία δεν ήταν αρκετό. Γι’ αυτό λοιπόν, εξασφάλισαν καταρτισμένο προσωπικό, κυρίως από τους Έλληνες των παραθαλάσσιων περιοχών, ενώ τον τρόπο οργάνωσης του ναυτικού τον αντέγραψαν καρμπόν από τους Ιταλούς (Βενετούς, Γενοβέζους). Έτσι, ο καπετάνιος έγινε καπτάν ή καπουδάν.

Κάποιες προσωπικότητες που αποτέλεσαν δε τη φουρνιά μεγάλων ναυάρχων, συνήθως δεν ήταν Οθωμανοί. Ο Μπαρμπαρόσα και ο Τουργκούτ Ρέις ήταν ελληνικής καταγωγής, ενώ ο Ουλούτζ Αλί ήταν Ιταλός ο οποίος, αφού πιάστηκε αιχμάλωτος, εξισλαμίστηκε για να υπηρετήσει στο οθωμανικό ναυτικό. Όσο η Οθωμανική Αυτοκρατορία διέθετε μια αξιοκρατική λογική στη στελέχωση θέσεων, από άτομα ακόμα και ταπεινής καταγωγής, θα έρχονταν κάποιες σημαντικές νίκες. Εκείνος ο τρόπος ανέλιξης σε υψηλά αξιώματα ήταν ένα χαρακτηριστικό που δεν διέθετε η αριστοκρατική Δυτική Ευρώπη. Οι αρχικές ναυτικές επιτυχίες του 15ου και 16ου αιώνα οφείλονταν στο γεγονός ότι την ηγεσία του ναυτικού αναλάμβαναν πρώην πειρατές και άτομα με ναυτική πείρα.

Η κατασκευή μεγάλων στόλων ήταν το εύκολο κομμάτι, αλλά οι Αυτοκρατορίες για να διατηρηθούν χρειάζονται σύστημα. Από τον 16ο αιώνα τα πάντα θα άλλαζαν. Το οθωμανικό ναυτικό θα παρήκμαζε αργά αλλά ανεπίστρεπτα, μετά την υιοθέτηση της πολιτικής μπαράζ διορισμών στη θέση του Καπτάν Πασά (ναυάρχου) μιας σειράς αυλικών που δεν είχαν καμία σχέση με τη θάλασσα. Στους περιβαλλοντικούς λόγους (οι Οθωμανοί δεν ήταν ναυτικός λαός) της οθωμανικής ναυτικής αδυναμίας προστέθηκαν και οι συστημικοί- δομικοί.

Μετά τον θάνατο του Καπτάν Μπαρμπαρόσα οι Οθωμανοί όχι μόνο είχαν απολέσει το επιθετικό πνεύμα, αλλά δεν γνώριζαν και πως να διαχειριστούν τους στόλους τους! Το μεγαλύτερο στραπάτσο για τους Οθωμανούς ήρθε στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571, διότι στο τιμόνι του στόλου καθόταν ο Sofu Ali Pasha που ήταν ο ευνοούμενος του Σουλτάνου και του χαρεμιού, χάρη στην υπέροχη… φωνή του.

Όσο οι Ισπανοί και Πορτογάλοι, δύο υπερατλαντικές δυνάμεις εξελίσσονταν, οι Οθωμανοί είχαν μείνει στην εποχή τον κουπιών, αγνοώντας τις εξελίξεις στα ιστιοφόρα. Από τον 17ο αιώνα και μετά η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν θα διέθετε ούτε καν σύγχρονες μονάδες για να προστατέψει τις κτήσεις της.

Ένας στόλος σε διαρκή παρακμή

Τον 18ο αιώνα, η σχετικά μεγάλη περίοδος ειρήνης επενδύθηκε στην καταπίεση των πληθυσμών των νησιών του Αιγαίου, ενώ ταυτόχρονα ο οθωμανικός στόλος αδυνατούσε να αντιμετωπίσει τους πειρατές. Την ίδια περίοδο ξέσπασαν και κρούσματα οικονομικής κακοδιαχείρισης, όπως η χρησιμοποίηση κακής ξυλείας για τη ναυπήγηση των πλοίων, ώστε όταν ήρθε ο πόλεμος με τη ναυτική Ρωσία, ο στόλος ηττήθηκε κατά κράτος. Και να σκεφτεί κανείς ότι οι Οθωμανοί θεωρούνταν καλύτεροι ναυπηγοί απ’ ότι ναυτικοί!

Τα πληρώματα των Οθωμανών ήταν κυρίως Έλληνες, Δαλματοί και Αλβανοί. Ήταν οι λεγόμενοι “λεβέντες”, στη ναυτική πείρα των οποίων βασίζονταν οι σουλτάνοι. Η έλλειψη πειθαρχίας των λεβεντών υποτίθεται ότι θα θεραπευόταν με την αντικατάστασή τους από στρατιώτες οι οποίοι όμως, όπως αποδείχτηκε, ήταν άσχετοι από ναυτικό πόλεμο.

Μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα η Πύλη αποφάσισε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της έλλειψης ικανών ναυτικών κάνοντας συμφωνίες με ιδιώτες καπετάνιους. Το deal θα ήταν ως εξής: Όσοι καπετάνιοι εμπορικών πλοίων υπηρετούσαν με τα πληρώματα τους στο οθωμανικό ναυτικό θα απολάμβαναν φορολογικών απαλλαγών (δασμών) σε καιρό ειρήνης. Το μέτρο και αυτό όμως απέτυχε, καθώς η αυτοκρατορία δεν άντεχε αυτή την έλλειψη πηγής εσόδων.

Για να εξασφαλίσει μάλιστα πόρους, το οθωμανικό κράτος έφτασε στο σημείο να πουλάει τίτλους ναυτικών αξιωμάτων σε αυλοκόλακες που δεν είχαν καμία σχέση με τη θάλασσα. Γι’ αυτό και μεγάλο βάρος έπεφτε σε Έλληνες τιμονιέρηδες, οι οποίοι υπηρετούσαν υπό τις χειρότερες συνθήκες, καθώς οι Οθωμανοί τιμωρούσαν τα λάθη με θάνατο. Οι τουρκικής καταγωγής αξιωματικοί του Οθωμανικού Ναυτικού είχαν δικαίωμα ζωής και θανάτου στα πληρώματα. Η βαρβαρότητα της τουρκο-οθωμανικής διοίκησης έκανε τα πράγματα ακόμα χειρότερα.

Το οθωμανικό ναυτικό θα καταλάβαινε τι έχασε όταν δεν θα μπορούσε να αντλεί προσωπικό μετά το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης. Οι πρώην Έλληνες ναύτες τους θα στρέφονταν ενάντια στους Οθωμανούς, χειριζόμενοι μικρά πλοία με μαεστρία που δεν διέθεταν οι Οθωμανοί. Οι Οθωμανοί δεν μπορούσαν καν να διανοηθούν καταδρομικές επιχειρήσεις, όπως εκείνη η εκπληκτική του Κανάρη, στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας το 1825.

Μετά την ίδρυση του Ελληνικού Βασιλείου, η ισχύς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας περιορίστηκε αισθητά, καθώς έχασε σοβαρή πηγή άντλησης εκπαιδευμένου προσωπικού, ενώ εγκαινιάστηκε η μοιραία περίοδος ροκανίσματος της οθωμανικής ισχύος στο Αιγαίο. Όπως έγραφαν τη δεκαετία του 1950 οι H.A.R. Gibb και Harold Bowen: «Όλες οι περιγραφές συγκλίνουν σαφώς σε ένα σημείο: Ότι εκείνοι που οι σύγχρονοι Ευρωπαίοι αποκαλούσαν Τούρκους – τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους δηλαδή – δεν έλαμπαν ως ναυτικοί. Ο στόλος στηριζόταν σε εντυπωσιακό βαθμό σε ότι αφορούσε τη ναυτική πλευρά, στους Έλληνες των νησιών και των παραλίων του Αιγαίου και στους αραβόφωνους μουσουλμάνους από τις αντιβασιλείες της Βόρειας Αφρικής» (“Ισλαμική Κοινωνία και η Δύση”, εκ. Παπαζήση, 2005)

Δύο ώρες για μια βολή;

Τον 19ου αιώνα, ειδικά μετά την ήττα από τον ρωσικό στόλο κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου 1853-1856, οι Σουλτάνοι εγκαινίασαν ένα πρόγραμμα εκσυγχρονισμού του ναυτικού. Ο πόλεμος εκείνος «κατέδειξε ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν θα επιβίωνε χωρίς ισχυρό ναυτικό», όπως λένε οι σύγχρονοι Τούρκοι επιτελείς. Την περίοδο εκείνη, οι Οθωμανοί διέθεταν τον τρίτο μεγαλύτερο στόλο στον κόσμο, μετά από εκείνον των Βρετανών και των Γάλλων.

Το μεγαλύτερο – πλην με σάπια ύφαλα – πολεμικό στον κόσμο με 128 κανόνια, το περίφημο Mahmudiye, έφερε οθωμανική σημαία, ενώ οι Οθωμανοί ήταν οι πρώτοι στην παγκόσμια ιστορία που εκτέλεσαν εκτόξευση τορπίλης από το υποβρύχιο Abdül Hamid, ενώ ήταν σε κατάδυση.

Ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1897 αποτέλεσε μια εξαιρετική ευκαιρία για να δοκιμαστεί ο εκσυγχρονισμένος στόλος απέναντι στον προαιώνιο εχθρό. Κατά τη διάρκεια εκείνου του ατυχούς για την Ελλάδα πολέμου, μπορεί ο ελληνικός στρατός να βρισκόταν σε οικτρή κατάσταση, αλλά το μικρό Ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό αποδείχτηκε πολύ ανώτερο του Οθωμανικού. Είναι γεγονός ότι ο οθωμανικός στόλος δεν τόλμησε να εξέλθει των Δαρδανελίων.

Οι Βρετανοί και Γερμανοί σύμβουλοι των οθωμανικών ενόπλων δυνάμεων έγιναν μάρτυρες της οθωμανικής ναυτοσύνης: «Αν τα πληρώματα του oθωμανικού Στόλου χρειάζονταν δύο ώρες να ετοιμάσουν και να εκτελέσουν μία βολή με τα πυροβόλα Armstrong θα ήταν καλύτερο να παραμείνει υπό την προστασία των πυροβόλων των ισχυρών επάκτιων οχυρώσεων των Δαρδανελίων» έλεγε καυστικά ο Γερμανός Αντιναύαρχος von Hofe, βλέποντας με απογοήτευση τον συμμαχικό στόλο του Σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ.

Αντίθετα, το ελληνικό ναυτικό, αν και παρέμεινε αδρανές παρά την αντίθετη άποψη του τότε υπουργού Ναυτικών Λεβίδη, κατάφερε παρόλα αυτά να εγκλωβίσει μέσα στα Δαρδανέλια το οθωμανικό ναυτικό. Στους δε Βαλκανικούς Πολέμους το οθωμανικό ναυτικό όχι μόνο ηττήθηκε κατά κράτος από το ελληνικό, αλλά έχασε και στη ναυμαχία της Βάρνας έναντι των Βουλγάρων, που δεν διέθεταν ναυτική παράδοση! Η τουρκική ναυτική ιστορία έμοιαζε να επαληθεύει μια ατάκα από το Νονός 3: “Η δύναμη εξαντλεί όσους δεν την έχουν“.

Μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων, το καθεστώς των Νεότουρκων έσπευσε να αγοράσει ή να παραγγείλει ό, τι κυκλοφορούσε στην διεθνή αγορά από κύρια πλοία μάχης, μέχρι που μεσολάβησε ο Ά Παγκόσμιος, με αποτέλεσμα κανένα από αυτά να μην φτάσει στα Στενά. Να σημειωθεί πως η Τουρκική Δημοκρατία που αναδύθηκε το 1923 είχε περιορισμένο ενδιαφέρον για τον θαλάσσιο χώρο της, ενδιαφέρον που αναζωπυρώθηκε τα τελευταία μόλις χρόνια, για να γιγαντωθεί στις μέρες μας.

Τουρκικό Ναυτικό και “Γαλάζια Πατρίδα”

Ποιο είναι το μάθημα που πήρε η Τουρκία από την ιστορία; Ό,τι η δημιουργία ισχυρού ναυτικού, πέραν της ισχύος, θεωρείται και βασική παράμετρος στην ανάπτυξη της εγχώριας τεχνολογίας και βιομηχανίας. Για τον λόγο αυτό σήμερα, όπως και στον καιρό του Σελήμ του Τρίτου (όπου η οργάνωση ισχυρού πολεμικού ναυτικού είχε συνδεθεί με την ιδέα των μεταρρυθμίσεων και του εξευρωπαϊσμού της Αυτοκρατορίας) η Τουρκία κατανοεί ότι το κτίσιμο ενός ισχυρού ναυτικού προαπαιτεί την δημιουργία μιας εγχώριας μεταλλουργικής, μηχανουργικής, ναυπηγικής βάσης.

Η Τουρκία κινείται στην κατασκευή εγχώριων ναυτικών οπλικών και ηλεκτρονικών συστημάτων. Έχει στόχο να κατασκευάσει τουλάχιστον 20 καινούργια πλοία, αμιγώς τουρκικής ναυπήγησης, μεταξύ των οποίων και αντιτορπιλικά TF-2000, ενώ έχει ξεκινήσει ναυπήγηση αεροπλανοφόρου. Σε αυτά πρέπει να προστεθούν τα σχέδια για ναυπήγηση αντιτορπιλικών, φρεγατών κορβετών, όλα από την εγχώρια αμυντική της βιομηχανία, ενώ αναπτύσσει και δικά της ηλεκτρονικά συστήματα, όπως το Long Range ραντάρ CAFRAD, με τεχνολογία ηλεκτρονικής σάρωσης AESA της εταιρείας ASELSAN, όπως και δικούς της πυραύλους και βλήματα επιφάνειας. Έχει μπει δυνατά δε και στην “κούρσα” των θαλάσσιων μη επανδρωμένων.

Την ίδια στιγμή, καλλιεργεί μία παιδεία-κουλτούρα ναυτικής παράδοσης, με μεγάλες ναυτικές εκθέσεις, μουσεία, έρευνες, ακόμα και τηλεοπτικές παραγωγές. Δηλαδή, μία μακρόπνοη πολιτική επιλογή ναυτικής ισχύος, στο πλαίσιο της οποίας πρέπει να δούμε την τωρινή άσκηση “Γαλάζια Πατρίδα” που εξήγγειλε η Τουρκία.