Ισχύει η αριστεία στις Ένοπλες Δυνάμεις;

Πάρα πολλοί αποδίδουν τη σημερινή κακοδαιμονία της χώρας στην έλλειψη αξιοκρατίας και στην προώθηση σε ηγετικές θέσεις και θέσεις ευθύνης των “αρεστών” και όχι των “αρίστων”. Στο σημερινό άρθρο θα εξεταστεί πώς γίνεται κατανοητή η έννοια της αριστείας στις Ένοπλες Δυνάμεις.

Πριν πολλά χρόνια ήμουν εκπαιδευόμενος στο Κέντρο Εκπαίδευσης Ανορθόδοξου Πολέμου (ΚΕΑΠ). Στο πλαίσιο της εκπαίδευσης ήταν και η ολοκλήρωση σύντονης πορείας με πλήρη φόρτο σε συγκεκριμένο χρόνο, ο οποίος βαθμολογούνταν από τους εκπαιδευτές και υπολογίζονταν στην συνολική επίδοση των εκπαιδευομένων. Νωρίτερα είχα υποστεί σε άλλη εκπαιδευτική δραστηριότητα διάστρεμμα στον αστράγαλο και κατά τη διάρκεια της πορείας άρχισα να μένω πίσω από τους υπόλοιπους εκπαιδευομένους. Λόγω της απαίτησης για ολοκλήρωσή της σε συγκεκριμένο χρόνο αυτοί συνέχισαν, αφήνοντάς με να ακολουθώ όπως μπορούσα.

Τότε ήρθαν δίπλα μου δύο στελέχη της Μονάδας Υποβρυχίων Αποστολών του Λιμενικού Σώματος (ΜΥΑ/ΛΣ), με τους οποίους συνεκπαιδευόμασταν. Ο ένας μου πήρε τον σάκο μακράς διαβίωσης (μπέργκιν) και ο άλλος με υποβάσταζε στο περπάτημα. Υπόψη ότι τους δύο συναδέλφους δεν τους γνώριζα από το παρελθόν, ούτε είχαμε κάποιες ιδιαίτερες σχέσεις στο σύντομο διάστημα εκπαίδευσης που είχαμε διανύσει έως τότε.

Στις διαμαρτυρίες μου ότι καθυστερούν και πρέπει να με αφήσουν για να συνεχίσουν, μιας και διέθεταν τη φυσική κατάσταση για να πρωτεύσουν στη δοκιμασία, ενώ σε αντίθετη περίπτωση κινδύνευαν να αποτύχουν, απάντησαν με φυσικότητα ότι στη μονάδα τους είναι εκπαιδευμένοι «να μην αφήνουν κανέναν πίσω». Τελικά μετά από μερικά χιλιόμετρα οι εκπαιδευτές που παρακολουθούσαν την πορεία με υποχρέωσαν να εγκαταλείψω και να επιστρέψω στο στρατόπεδο με το φορειοφόρο.

Υποδείγματα αριστείας

Από τότε όταν ακούω τη λέξη αριστεία και πρωτιά μου έρχονται στο μυαλό αυτοί οι δύο συνάδελφοι “καλοί Σαμαρείτες”, τους οποίους δεν ξαναείδα από τότε, διότι αναγκάστηκα να διακόψω την εκπαίδευσή μου. Ποιος ήταν ο άριστος στην προκειμένη περίπτωση; Αυτός που τερμάτισε πρώτος κυνηγώντας μία διάκριση, αφήνοντας τον συνάδελφό του, ή αυτοί οι οποίοι αν και είχαν τις δυνατότητες να πρωτεύσουν, εν τούτοις θυσίασαν την επίδοση για να τον βοηθήσουν; Σε περίπτωση πολέμου με ποιόν θα θέλαμε να υπηρετήσουμε μαζί; Σε ποιόν θα εμπιστευόμασταν τη ζωή μας και τη ζωή των παιδιών μας; Ποιος έπραξε σωστά και ποιος όχι;

Αν και ακούγεται εύκολη η απάντηση, εν τούτοις δεν είναι καθόλου. Εάν εξεταστεί από την ανθρωπιστική πλευρά και τη σκοπιά του πολίτη, τότε οι δεύτεροι είναι άξιοι επαίνων. Εάν συνέβαινε σε καιρό πολέμου, θα τους απονέμονταν ηθικές αμοιβές. Εξεταζόμενο όμως με τη στρατιωτική λογική της ανάγκης εκπλήρωσης της αποστολής με κάθε κόστος και θυσία, τότε αυτός που συνέχισε έλαβε τη σωστή απόφαση και θα δικαιούνταν επίσης ηθικών αμοιβών.

Ηγεσία και διοίκηση

Το μεγάλο πρόβλημα είναι πώς μορφώνουμε τους ηγήτορες μικρών και μεγάλων κλιμακίων ιδιαίτερα του Ελληνικού Στρατού (ΕΣ), ώστε να μπορούν να κρίνουν όταν απαιτηθεί ποιος θα πρέπει να είναι ο ενδεδειγμένος τρόπος ενέργειας. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να γίνει διάκριση μεταξύ διοικητών και ηγετών. Μπορεί να μοιάζουν αλληλένδετες έννοιες, αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι. Η ανάληψη της διοίκησης ενός τμήματος είναι μια γραφειοκρατική πράξη με την έκδοση μιας απόφασης ή διαταγής. Η ηγεσία ενός τμήματος απαιτεί άλλες ποιότητες χαρακτήρα, κάποιες έμφυτες και άλλες προϊόν συστημικής και συστηματικής καλλιέργειας.

Αναφέρομαι στον Ελληνικό Στρατό διότι στους άλλους Κλάδους είναι εξαιρετικά σπάνιες οι περιπτώσεις που κάποια στελέχη θα κληθούν να πάρουν τόσο κρίσιμες αποφάσεις. Σε ακραίες καταστάσεις οι αποφάσεις θα αφορούν στην αγνόηση ή μη της ατομικής ασφάλειας υπέρ του συναδέλφου/υφισταμένου και όχι στην ύπαρξη διλήμματος σχετικά με την εκτέλεση της αποστολής.

Στην Πολεμική Αεροπορία, εκτός από το προσωπικό των ειδικών επιχειρήσεων (31η Μοίρα Επιχειρήσεων Έρευνας Διάσωσης), οι μόνοι που θα έρθουν προγραμματισμένα σε σχετική επαφή με τον αντίπαλο είναι οι χειριστές των μαχητικών αεροσκαφών. Αυτοί μάχονται στο πλαίσιο σχηματισμών, ακολουθώντας σαφείς τακτικές και οδηγίες. Στο Πολεμικό Ναυτικό, πάλι εξαιρουμένου του προσωπικού της ΔΥΚ, όλοι οι υπόλοιποι είναι δέσμιοι των αποφάσεων του κυβερνήτη του πλοίου, ο οποίος επωμίζεται τεράστια ευθύνη.

Στον ΕΣ το βάρος της ευθύνης λήψης τόσο κρίσιμων αποφάσεων πέφτει στα στελέχη του Πεζικού, των Τεθωρακισμένων, του Μηχανικού και των Ειδικών Δυνάμεων και πολύ λιγότερο των υπολοίπων Όπλων και Σωμάτων, τα οποία δεν εμπλέκονται άμεσα με τον εχθρό. Άρα η προσοχή της στρατιωτικής και πολιτικής ηγεσίας πρέπει να επικεντρωθεί στα εν λόγω στελέχη, από τα οποία (και ορθώς) προέρχεται η ηγεσία του στρατεύματος.

Μόρφωση και εκπαίδευση

Απέφυγα συνειδητά να μιλήσω για εκπαίδευση, διότι η εκπαίδευση προετοιμάζει το άτομο για την αντιμετώπιση δεδομένων καταστάσεων. Δηλαδή εκπαιδεύεται στον χειρισμό ενός οπλικού συστήματος και τη θεραπεία εμπλοκών, στη συντήρηση ενός οχήματος και τη διάγνωση και επισκευή βλαβών, κ.ο.κ. Αντίθετα η μόρφωση προετοιμάζει τον άνθρωπο για το μη αναμενόμενο και το άγνωστο, παρέχοντάς του τα ψυχικά, ηθικά και πνευματικά εργαλεία ώστε να μπορέσει με ευθυκρισία να λάβει την καλύτερη δυνατή απόφαση. Στο εισαγωγικό προσωπικό παράδειγμα δεν υπήρχε εκπαίδευση που θα μπορούσε να οδηγήσει κάποιον στη σωστή απόφαση, η οποία ήταν ηθικής και όχι τεχνικής φύσης.

Η μόρφωση είναι αυτή που θα οδηγήσει έναν αξιωματικό ή υπαξιωματικό, απουσία διαταγών και υπό τρομακτική πίεση, να αποφασίσει εάν πρέπει να αγνοήσει τις απώλειες στο τμήμα του και να συνεχίσει την αποστολή του ή να σταματήσει διότι σκοτώνονται χωρίς αποτέλεσμα. Η μόρφωση είναι αυτή που θα οδηγήσει ένα στέλεχος να αναλάβει την ευθύνη για μια ολιγωρία ή αποτυχία και να μην προσπαθήσει να μεταβιβάσει το φταίξιμο ή να οχυρωθεί πίσω από δικαιολογίες.

Λέγοντας μόρφωση το μυαλό των περισσοτέρων πηγαίνει στην απόκτηση ακαδημαϊκών τίτλων σπουδών και εξειδικεύσεων. Χωρίς σε καμία περίπτωση να υπαινίσσομαι ότι αυτά είναι άχρηστα ή περιττά, θα έλεγα ότι δεν είναι αρκετά. Οι σημερινοί αξιωματικοί και υπαξιωματικοί είναι τα πιο καταρτισμένα στελέχη που διαθέτει η χώρα από ιδρύσεως του ελληνικού κράτους.

Δυστυχώς όμως παρατηρούνται φαινόμενα καριερισμού, ευθυνοφοβίας και ωφελιμισμού, σε βάρος των ηθικών αξιών που πρέπει να διέπουν όσους είναι υπεύθυνοι για τις ζωές άλλων ανθρώπων. Όταν τέτοια φαινόμενα παρατηρούνται σε αξιωματικούς σε ηγετικές θέσεις στις Ελληνικές Ένοπλες Δύναμεις, τότε δρουν παραλυτικά και διαβρωτικά για το ηθικό και την εμπιστοσύνη των υφισταμένων τους.

Αρχή άνδρα δείκνυσι

Στο πρακτικό επίπεδο, οι προσπάθειες θα πρέπει να επικεντρωθούν στην εξεύρεση και ανάδειξη των στελεχών που διαθέτουν τα ηγετικά προσόντα και στην αποπομπή ή ανάθεση μη – διοικητικών καθηκόντων σε όσους δεν ανταπεξέρχονται στο ρόλο τους. Μία πιθανή λύση θα ήταν η θεσμοθέτηση μίας δοκιμαστικής περιόδου (ίσως έξι μηνών) εκτέλεσης καθηκόντων διοίκησης ιδανικά από το επίπεδο της ομάδας μέχρι και ταξιαρχίας. Δεν υπάρχει κάποιος τρόπος αξιολόγησης της ικανότητας διοίκησης ενός στελέχους, παρά μόνο εάν του ανατεθούν τα αντίστοιχα καθήκοντα.

Όπως είχε πει ο Κρέοντας στην Αντιγόνη «αρχή άνδρα δείκνυσι». Η Ιστορία βρίθει παραδειγμάτων αξιωματικών που προήχθησαν σε βαθμούς και ανέλαβαν τη διοίκηση τμημάτων πέραν των ικανοτήτων τους, με αποτέλεσμα σε κρίσιμες καταστάσεις να καταρρεύσουν από το βάρος της ευθύνης. Θα πρέπει να ισχύει η δεύτερη ευκαιρία εάν υπάρχουν ενδείξεις περί του αντιθέτου και η απαλλαγή να μην σημαίνει αμέσως τον τερματισμό της καριέρας κάποιου, παρά μόνο εάν συντρέχουν ειδικοί λόγοι (πχ κατάχρηση εξουσίας, διαφθορά, κλπ).

Αυτό θα ωφελήσει πάνω απ’ όλα τους υφισταμένους τους, οι οποίοι δεν θα υποφέρουν και θα ταλαιπωρούνται υπό έναν ανίκανο διοικητή. Πάρα πολλά στελέχη είναι εξαιρετικά ικανά σε επιτελικές θέσεις, οι οποίες έχουν άλλες απαιτήσεις, ενώ δεν είναι το ίδιο ικανοί στη διοίκηση ανθρώπων. Ένας άλλος τρόπος είναι η καθιέρωση ενός συστήματος αξιολόγησης 360°, στο οποίο προϊστάμενοι, ομοιόβαθμοι και υφιστάμενοι θα αξιολογούν το στέλεχος για τις ικανότητες ή τις αδυναμίες του στη διοίκηση ενός τμήματος.

Αυτό το μέτρο, δηλαδή της αξιολόγησης κάποιου από τους υφισταμένους του μπορεί να ξενίζει και να θεωρείται ότι διασαλεύει την πειθαρχία, αλλά πώς μπορούμε να εμπιστευτούμε σε κάποιον τη διοίκηση ενός τμήματος και ότι σε καιρό πολέμου οι διαταγές του θα εκτελεστούν, όταν δεν απολαμβάνει της εμπιστοσύνης των υφισταμένων του από την ειρηνική περίοδο; Βέβαια, είναι σημαντικό να εξασφαλιστεί ότι αυτές οι αξιολογήσεις δεν θα επιβραβεύουν όσους γίνονται ευχάριστοι κομφορμιστές και θα τιμωρούν τους αντισυμβατικούς. Πολύ συχνά αξιωματικοί έχουν προαχθεί γιατί θεωρούνταν “καλά παιδιά” και όχι βάσει ικανοτήτων.

Εννοείται ότι το ζήτημα της επιλογής στελεχών για θέσεις διοίκησης και προώθησης στην ηγεσία των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων είναι εξαιρετικά πολύπλοκο και πολυπαραγοντικό, το οποίο είναι αδύνατο να καλυφθεί στο χώρο μιας ηλεκτρονικής επιφυλλίδας. Πρέπει όμως να ξεκινήσει μία σχετική συζήτηση, διότι «οι καιροί ου μενετοί» και είναι ζωτικής σημασίας να προχωρήσουμε μπροστά ως χώρα σε όλους τους τομείς, έχοντας σε ηγετικές θέσεις τους ανθρώπους που θα διαθέτουν το κατάλληλο ηθικό ανάστημα και όχι μόνο τα τυπικά προσόντα.