Ο πόλεμος στις σήραγγες – Η περίπτωση της Γάζας

Από την αρχαιότητα έως τις σύγχρονες συγκρούσεις, ο πόλεμος στις σήραγγες έχει επανειλημμένα διαμορφώσει μάχες και στρατηγικές. Σήμερα, είναι παρούσες σε διάφορες συρράξεις, με μεγαλύτερη τον πόλεμο στη Γάζα, τις σήραγγες της Χεζμπολάχ, τις υπόγειες εγκαταστάσεις του Ιράν, τις εκτεταμένες υπόγειες εγκαταστάσεις σε ουκρανικές πόλεις (πχ Μαριούπολη, τώρα υπό ρωσικό έλεγχο).

Οι πρώτες χρήσεις των σηράγγων επικεντρώνονταν σε πολιορκίες. Οι αρχαίοι στρατοί υπονόμευαν τις οχυρώσεις σκάβοντας κάτω από τα τείχη, είτε γκρεμίζοντάς τες με φωτιά (υπονόμευση), είτε μπαίνοντας μέσα για να εξαπολύσουν αιφνιδιαστικές επιθέσεις. Οι αμυνόμενοι ανέπτυξαν αντίμετρα, όπως την ανίχνευση κραδασμών με τύμπανα ή κύπελλα νερού, και το σκάψιμο αντι-σηράγγων, που οδήγησαν σε βίαιες-υπόγειες συγκρούσεις. Αρχεία διάνοιξης σηράγγων χρονολογούνται εδώ και 4.000 χρόνια, με τους Ασσυρίους, τους Ρωμαίους και τους Πέρσες να χρησιμοποιούν αυτές τις μεθόδους. Η ρωμαϊκή μηχανική ικανότητα έκανε τη διάνοιξη σηράγγων τόσο τρομακτική, με τους αμυνόμενους συχνά να παραδίδονται με την απλή υποψία ενός ρωμαϊκού υπόγειου αιφνιδιασμού…

Η εξάπλωση της πυρίτιδας άλλαξε τη διάνοιξη σηράγγων με δύο τρόπους: Το πυροβολικό προσέφερε ένα ταχύτερο μέσο διάρρηξης των τειχών και τα εκρηκτικά έκαναν τις σήραγγες πιο καταστροφικές. Οι επιτιθέμενοι μπορούσαν πλέον να γεμίσουν τους υπονόμους με πυρίτιδα για να κατεδαφίζουν τις οχυρώσεις. Τα δε σχέδια οχύρωσης εξελίχθηκαν, με τις τάφρους, τις αντινάρκες και τις λαβυρινθώδεις υπόγειες άμυνες να γίνονται από την αρχή. Μέχρι την εποχή του Ναπολέοντα, η διάνοιξη σηράγγων μειώθηκε, καθώς οι κινητές εκστρατείες αντικατέστησαν τις μακροχρόνιες πολιορκίες, αν και επανεμφανίστηκε σε συγκρούσεις του 19ου αιώνα, όπως ο Κριμαϊκός και ο Αμερικανικός Εμφύλιος Πόλεμος.

Εκτός Ευρώπης, η διάνοιξη σηράγγων ήταν επίσης σημαντική. Οι ασιατικοί στρατοί, συμπεριλαμβανομένων των Κινέζων και των Ιαπώνων, χρησιμοποίησαν εκτενώς τις σήραγγες. Κατά τη διάρκεια του Ρωσο-Ιαπωνικού Πολέμου (1904-05), οι ιαπωνικές δυνάμεις άνοιξαν εκατοντάδες σήραγγες στο Πορτ Άρθουρ, παραβιάζοντας την ρωσική άμυνα. Στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι σήραγγες έγιναν κεντρικό στοιχείο του πολέμου των χαρακωμάτων, με όλες τις μεγάλες δυνάμεις να σκάβουν κάτω από τις εχθρικές γραμμές. Το Δυτικό Μέτωπο είδε τεράστια δίκτυα σηράγγων γεμάτα με εκρηκτικά, οδηγώντας σε καταστροφικές εκρήξεις και απεγνωσμένες υπόγειες μάχες.

Μετά τον Πρώτο Πόλεμο

Τα χρόνια του Μεσοπολέμου έφεραν τεράστια αμυντικά συστήματα σηράγγων, όπως η Γραμμή Μαζινό της Γαλλίας, σχεδιασμένα για να αποκρούσουν γερμανική επίθεση. Ενώ τα ίδια τα οχυρά ήταν σχεδόν απόρθητα, η Γερμανία τα παρέκαμψε, υπογραμμίζοντας τους περιορισμούς των στατικών αμυντικών σηράγγων. Ωστόσο, στο θέατρο του Ειρηνικού κατά τον Β’ Παγκόσμιο, οι ιαπωνικές δυνάμεις μετέτρεψαν τα νησιά σε υπόγεια φρούρια. Στην Ίβο Τζίμα, ένα εκτεταμένο δίκτυο σηράγγων επέτρεψε στους υπερασπιστές να αντισταθούν για πολύ περισσότερο χρόνο και να προκαλέσουν μαζικές απώλειες στις ΗΠΑ, αποδεικνύοντας τη θανατηφόρα αποτελεσματικότητα του υπόγειου πολέμου.

Στο Βιετνάμ, οι Βιετκόνγκ ανέδειξαν τη διάνοιξη σηράγγων σε αντάρτικη τέχνη. Δίκτυα, όπως αυτά στο Κου Τσι, προστάτευαν τους μαχητές από την αμερικανική αεροπορική δύναμη, υποστήριζαν την εφοδιαστική και επέτρεπαν ενέδρες. Αμερικανοί “αρουραίοι των σηράγγων” είχαν αναλάβει επικίνδυνες υπόγειες έρευνες, συχνά πολεμώντας στο απόλυτο σκοτάδι και με ελάχιστα όπλα. Παρά τις προσπάθειες των ΗΠΑ, απέτυχαν να τις καταστρέψουν ολοσχερώς.

Η τάση συνεχίστηκε και στα πρώτα χρόνια του 21ου αιώνα. Η Αλ Κάιντα χρησιμοποίησε οχυρωμένες σπηλιές και σήραγγες στην Τόρα Μπόρα στο Αφγανιστάν, ενώ η Χαμάς έχει κατασκευάσει εκτεταμένα δίκτυα στη Γάζα για λαθρεμπόριο και αντάρτικο πόλεμο. Οι ισραηλινές δυνάμεις ανακάλυψαν ότι οι αεροπορικές επιδρομές δεν είχαν δυνατότητα να καταστρέψουν ολοσχερώς καλοφτιαγμένες σήραγγες (όπως θα δούμε, από το 2014 πραγματοποίησαν σχετική χερσαία επιχείρηση για τις σήραγγες της Χαμάς). Η Αίγυπτος προσπάθησε, επίσης, να εξουδετερώσει τις σήραγγες της Χαμάς, πλημμυρίζοντάς τες.

Η εκσκαφή σηράγγων είναι μια πολύ χρονοβόρα και απαιτητική σε πόρους εργασία. Επιπλέον, πρέπει να κρατηθεί μυστική η τοποθεσία τους. Αυτό είναι τεράστια επένδυση, η οποία, αν πετύχει, αποδεικνύεται ένα ισχυρό πολεμικό ατού. Ειδικά, οι σήραγγες της Χεζμπολάχ, που βρίσκονται κοντά στα βόρεια σύνορα του Ισραήλ, είναι σκαμμένες σε σκληρό βράχο. Επομένως, οι σήραγγες εξουδετερώνουν τη στρατιωτική ικανότητα ενός πιο εξελιγμένου εχθρού. Λειτουργούν ως ένας εξαιρετικός εξισορροπητής μεταξύ δύο ανισοδύναμων πλευρών.

Ο υπόγειος πόλεμος στη Γάζα

Μια ειδική στις σήραγγες είναι η Δρ. Δάφνη Ρισέμοντ Μπαράκ, η οποία έγραψε το βιβλίο “Υπόγειος Πόλεμος”, ένα πόνημα που μέχρι τον πόλεμο στη Γάζα, ενδιέφερε κυρίως τους φοιτητές στρατιωτικής ιστορίας. Η Μπαράκ άρχισε να γράφει το βιβλίο της το 2013, όταν ανακαλύφθηκε μια εξελιγμένη διασυνοριακή σήραγγα, μήκους περίπου ενός μιλίου και βάθους έως και 20 μέτρων, που είχε σκάψει η Χαμάς, από τη Γάζα σε ισραηλινό έδαφος!

Στη δεκαετία που ακολούθησε, έκανε εκτεταμένη έρευνα για το σύστημα σηράγγων της Χαμάς, καθώς και για το υπόγειο δίκτυο που κατασκεύασε η Χεζμπολάχ (το βιβλίο της είναι σημαντικό για να κατανοηθούν οι χερσαίες-επιχειρησιακές τακτικές των Ισραηλινών στη πόλη της Γάζας).

Αρχικά πρέπει να αναφερθούμε στο υπόγειο περιβάλλον. Στις σήραγγες, μπορεί να κάνει πολύ κρύο τη νύχτα και δεν υπάρχει πολύς αέρας. Κάποιες δε είναι χαμηλές, αναγκάζοντας τον εισερχόμενο να σκύψει. Πολύ γρήγορα, χάνεται η αίσθηση του προσανατολισμού. Εκτός από την κλειστοφοβία, χάνεται και η αίσθηση του χρόνου. Επιπλέον, η επικοινωνία είναι προβληματική, καθώς κινητά τηλέφωνα, φυσικά, αποκλείονται.

Η δυσκολία στην επικοινωνία έχει επιπτώσεις και για τη Χαμάς – που για να εκμεταλλευτεί αυτό το δίκτυο σηράγγων, πρέπει να επικοινωνούν τα μέλη της – αλλά για τον ισραηλινό στρατό: Εάν μπουν μέλη του μέσα στις σήραγγες, είναι επιτακτική η επικοινωνία των μονάδων που βρίσκονται υπόγεια με τις δυνάμεις που είναι στο έδαφος.

Η Επιχείρηση “Protective Edge”

Μετά το ξεκίνημα της Επιχείρησης “Protective Edge” στη Γάζα το 2014 (50 μέρες είχε κρατήσει η προαναφερόμενη ισραηλινή επιχείρηση κατά της Χαμάς και περιλάμβανε αεροπορικές και χερσαίες επιδρομές), το Ισραήλ άρχισε να βλέπει το θέμα των υπόγειων σηράγγων ως στρατηγικό ζήτημα. Διαπιστώθηκε δε ότι οι στρατιώτες του που είχαν εμπλακεί το 2014, δεν ήταν εκπαιδευμένοι και εξοπλισμένοι για μάχες σε τέτοιο περιβάλλον.

Έκτοτε, το Ισραήλ έλαβε πολλά μέτρα, όχι μόνο για τις τεχνικές ανίχνευσης των σηράγγων, αλλά και εκπαίδευσης σε μάχες σε υπόγειο περιβάλλον, δημιουργώντας επίλεκτες μονάδες, ειδικές στον υπόγειο πόλεμο, ώστε οι στρατιώτες να γνωρίζουν πώς να παρακάμπτουν ή να εξουδετερώνουν μια σήραγγα και ποιον ακριβώς εξοπλισμό χρειάζονται για επιχειρήσεις στο εσωτερικό τους.

Επιπλέον, ο ισραηλινός στρατός χρησιμοποίησε προσομοιωτές με γυαλιά εικονικής πραγματικότητας, τα οποία οδηγούσαν τους εκπαιδευόμενους σε εικονική σήραγγα, κάτι που προφανώς δεν είναι το ίδιο με το να βρίσκεσαι και να πολεμάς εντός αυτής. Μία επιχείρηση σε σήραγγα παρουσιάζει, πέραν των υπόλοιπων προκλήσεων και πλείστα επιχειρησιακά διλήμματα: Για παράδειγμα, τί κάνεις αν βρεις μια πόρτα; Την παραβιάζεις και πώς;

Το Ισραήλ κατανοεί ότι για να εξαλειφθούν ή να καταστραφούν οι στρατιωτικές δυνατότητες της Χαμάς, πρέπει να εξαλειφθεί το υπόγειο δίκτυο των σηράγγων της, όπου διατηρεί το οπλοστάσιό της, τη διοίκηση της και κρύβει τους ομήρους (να σημειωθεί ότι εκτιμάται ότι είναι αδύνατη η πλήρης εξουδετέρωση του).

Είναι ένα έδαφος που η Χαμάς γνωρίζει τόσο καλά, στο οποίο ελίσσεται με ευκολία, χωρίς να χάνεται. Να σημειωθεί ότι και το ISIS όταν έδινε τις έσχατες μάχες του στην Μοσούλη του Ιράκ ή στην Ράκα της Συρίας, είχε μεταφέρει τον πόλεμο υπόγεια, χωρίς βεβαίως να έχει το οργανωμένο δίκτυο της Χαμάς.

Η μελέτη του υπογείου πολέμου

Για την μάχη μέσα στις σήραγγες, το Ισραήλ χρησιμοποιεί ειδικά εκπαιδευμένα σκυλιά. Ρομπότ είναι δύσκολο να χρησιμοποιηθούν, επειδή συνήθως υπάρχει νερό στο κάτω μέρος μιας σήραγγας και δεν μπορεί εύκολα να ανέβει σκάλες ή κλιμακοστάσια. Πάντως, για να επιτευχθεί ο στρατηγικός στόχος του Ισραήλ – δηλαδή, η εξάλειψη της υπόγειας στρατιωτικής υποδομής της Χαμάς – πρέπει να εξουδετερωθεί το υπόγειο-πολυπλόκαμο αυτό δίκτυο – και αυτό δεν μπορεί να γίνει μέσω μιας υπέργειας εισβολής. Μια λύση είναι η ροή νερού υψηλής πίεσης που θα προκαλούσε κατάρρευση των δομών, κάτι απαγορευτικό όσο υπάρχουν ζώντες όμηροι.

Επομένως το Ισραήλ πρέπει να εκκαθαρίσει πρώτα τις σήραγγες. Πάντως, καίριο πλήγμα για την Χαμάς θα αποτελέσει η απώλεια στελεχών έμπειρων στο πόλεμο σηράγγων. Οι σήραγγες δεν είναι για όλους και η εξοικείωση με αυτό το απαιτητικό περιβάλλον είναι δύσκολη και χρονοβόρα. Το προσωπικό και ο χρόνος είναι πολυτέλειες που η Χαμάς πλέον δεν έχει. Το μόνο που εμποδίζει τους Ισραηλινούς από μία πλήρη-αποφασιστική εισβολή στις σήραγγες κάτω από την πόλη της Γάζας (και μετέπειτα στο υπόλοιπο δίκτυο) είναι οι λίγοι όμηροι που παραμένουν ζωντανοί στα χέρια της Χαμάς.

Σε όλες τις περιπτώσεις, ο πόλεμος των σηράγγων της Γάζας θα μελετηθεί εις βάθος από όλους τους σοβαρούς στρατούς του κόσμου. Και ενώ από την φύση του περιορίζει βασικές έννοιες του πολέμου (όπως η κινητικότητα) σε πολλές περιπτώσεις, η χρήση του ενδείκνυται για αμυνόμενους. Επειδή οι σήραγγες αποκρύπτουν την κίνηση, προστατεύουν τις δυνάμεις από την επιτήρηση και επιτρέπουν ασύμμετρες στρατηγικές, παραμένουν ένα ισχυρό εργαλείο σε έναν άτακτο πόλεμο.

Μπορεί οι τεχνολογίες ανίχνευσης – όπως οι σεισμικοί αισθητήρες και τα ραντάρ διείσδυσης εδάφους – να προσφέρουν κάποιες άμυνες, η διάνοιξη σηράγγων παραμένει στο πολεμικό προσκήνιο, επειδή είναι αποτελεσματική. Παρόλο που απαιτεί πόρους, χρόνο και καλά εκπαιδευμένο προσωπικό, το πιθανότερο είναι να ξαναδούμε την υπόγεια μάχη και σε μελλοντικές συγκρούσεις.