Η δυναμική αντίδραση της Βουλγαρίας στη θρησκευτική διπλωματία του Ερντογάν
03/11/2019
Γράφει ο Burak Tuygan –
Μτφρ. Βαγγέλης Γεωργίου
Μπορεί τα πρωτοσέλιδα στην Τουρκία να έχουν ασχοληθεί ιδιαίτερα με την επίθεση της Τουρκίας στη Συρία, αλλά για περισσότερο από μια δεκαετία το κυβερνών ισλαμικό κόμμα έχει επικεντρωθεί σε πιο “ήπια” μέσα για να επεκτείνει την επιρροή του στους βαλκάνιους γείτονες της Τουρκίας. Αυτό το καταφέρνει συχνά επιστρατεύοντας θρησκευτική διπλωματία.
Στην πράξη, αυτό σήμαινε προσπάθειες να αποκτήσουν οι Τούρκοι επιρροή στις μουσουλμανικές μειονότητες της περιοχής μέσω της κρατικής Διεύθυνσης Θρησκευτικών Υποθέσεων (Diyanet). Όμως, ενώ τα σχέδια για τη χρηματοδότηση των θρησκευτικών ιδρυμάτων και την αποκατάσταση ιστορικών κτηρίων ήταν αρχικά ευπρόσδεκτα, χώρες όπως η Βουλγαρία, αναθεωρούν για την επιρροή της Τουρκίας, βλέποντάς την πλέον ως κακόβουλη. Γι’ αυτό και αναζητούν έναν τρόπο μείωσης της τουρκική επιρροής.
Η μεγαλύτερη σε κυκλοφορία εφημερίδα στη Βουλγαρία, η Trud, ανέφερε το 2012 ότι η Τουρκία είχε διαθέσει 6 εκατομμύρια δολάρια για την κατασκευή ενός τζαμιού στη νότια βουλγαρική επαρχία Καρντζαλί. Το τζαμί, λεγόταν τότε, ότι ήταν το πιο ακριβό έργο κατασκευής σε αυτό το τμήμα της χώρας.
Αυτό και παρόμοια άλλα έργα χρηματοδότησης μεγάλων τζαμιών στην Αλβανία και τη Βουλγαρία, γίνονται χάρη στο ανθρωπιστικό ίδρυμα Diyanet TDV και την τουρκική υπηρεσία συνεργασίας και ανάπτυξης (TİKA). Πρόκειται για φορείς που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή των προσπαθειών της Τουρκίας να ενισχύσει την επιρροή της στα Βαλκάνια, δήλωσε πέρυσι ο ειδικός εμπειρογνώμονας İştar Gözaydın στη Voice of America.
Επίκεντρο η Βουλγαρία
Εκτός από τα νέα τζαμιά που δημιούργησε η TİKA και η TDV, η Τουρκία έχει επίσης αναλάβει την αποκατάσταση ιστορικών ορόσημων, συμπεριλαμβανομένων τζαμιών, γεφυρών και θρησκευτικών σχολών από την οθωμανική εποχή. Η Βουλγαρία λοιπόν συγκέντρωσε το έντονο ενδιαφέρον της Άγκυρας τα τελευταία χρόνια. Είναι η χώρα με έχει αναλογικά τη μεγαλύτερη μουσουλμανική μειονότητα στην Ευρώπη καθώς το 15%, από τα 7,5 εκατομμύρια, είναι μουσουλμάνοι. Υπήρξε η χώρα, μαζί με την Ελλάδα, που πέρασε το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα υπό οθωμανική κυριαρχία.
Το κυβερνών Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) της Τουρκίας προέβη σε πολιτική ενίσχυσης των σχέσεων με πρώην οθωμανικά εδάφη μετά την άνοδό του στην εξουσία το 2002 και το κόμμα παρουσιάστηκε ως μια μετριοπαθής εναλλακτική λύση στις ανερχόμενες σκληρές ερμηνείες του Ισλάμ, όπως ο Σαλαφισμός. Για πολύ καιρό, το AKP κατάφερε να δημιουργήσει μια εξαιρετική εικόνα στο εξωτερικό.
Οι χώρες των Βαλκανίων συνεργάστηκαν με το Diyanet της Τουρκίας για να δημιουργήσουν ένα προπύργιο εναντίον αυτού του φονταμενταλισμού, έγραψε ο ερευνητής Ahmed Erdi Öztürk σε άρθρο του στο European Journal of Turkish Studies το 2018. Το γεγονός ότι στην Τουρκία επικράτησε το κοσμικό κράτος έπαιξε επίσης σημαντικό ρόλο σε αυτή την εξέλιξη. Έτσι απέκτησε ευρεία επιρροή το Diyanet, υπογράφοντας συμφωνίες με τη Βουλγαρία, την Αλβανία, τη Βόρεια Μακεδονία, το Αζερμπαϊτζάν, το Κιργιζιστάν, το Ουζμπεκιστάν και το Τουρκμενιστάν.
Από εποχής Νταβούτογλου
Μετά το 2009, τα έργα αυτά αποτέλεσαν μέρος μιας συντονισμένης προσπάθειας για την ανάπτυξη της θέσης της Τουρκίας ως ήπιας δύναμης (soft power), δήλωσε ο αναλυτής Eşref Yalınkılıçlı, στο BBC τον Μάιο. Στόχος αυτών των προσπαθειών ήταν να εξαπλωθεί διεθνώς η ταυτότητα που επιθυμούσε η κυβέρνηση του ΑΚΡ να οικοδομήσει πρώτα μέσα στην Τουρκία, ενώ παράλληλα αναδείχτηκε ως ηγέτιδα δύναμη του ισλαμικού κόσμου, ανέφερε.
Μεγάλο μέρος της πολιτικής αυτής στα Βαλκάνια εφαρμόστηκε κατά το διάστημα 2009-2014 από τον τότε υπουργό Εξωτερικών Αχμέτ Νταβούτογλου και στη συνέχεια όταν υπηρέτησε ως πρωθυπουργός μέχρι το 2016, δήλωσε ο Yalınkılıçlı. Παρόμοια πολιτική είχε υιοθετηθεί στην Κεντρική Ασία κατά τη δεκαετία του 1990, μια περίοδο κατά την οποία η Τουρκία προσπάθησε να επεκτείνει την επιρροή της στα νέα κράτη που προέκυψαν που είχαν ισχυρό τουρκικό πληθυσμό.
Αντιδράσεις στα Βαλκάνια
Τώρα όμως, οι πολιτικές της Τουρκίας στα Βαλκάνια προκαλούν αντιδράσεις τόσο από την ΕΕ όσο και από την περιοχή. Η ομιλία του Γάλλου προέδρου Εμμανουέλ Μακρόν στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο τον Απρίλιο του περασμένου έτους, έδειξε τους φόβους της ΕΕ: ο Μακρόν δήλωσε ότι δεν θέλει τα Βαλκάνια να επιστρέψουν στη Ρωσία και την τροχιά της Τουρκίας.
Για τον Κοσσοβάρο ιδρυτή του Ινστιτούτου Πολιτικής Έρευνας και Ανάπτυξης Lulzim Peci, τα τζαμιά του Diyanet στο Κοσσυφοπέδιο είναι πολιτικοί θεσμοί που σχεδιάστηκαν για να διαδώσουν το όραμα του Ερντογάν για το Ισλάμ. «Στην περίπτωση του Κοσσυφοπεδίου και της Αλβανίας, τα δεκάδες εκατομμύρια δολάρια που επενδύονται σε οικοδόμηση τζαμιών έχουν να κάνουν με το σύμβολο της τουρκικής υπεροχής και επιρροής όχι μόνο της θρησκείας αλλά και των τουρκικών πολιτικών», δήλωσε ο Lulzim Peci πέρυσι.
«Αυτό ενίσχυσε το προφίλ της Τουρκίας ανάμεσα στους βαλκάνιους γείτονές της και έφερε απτά οφέλη, όπως φάνηκε όταν το ΑΚΡ επικράτησε της προσπάθειας πραξικοπήματος το 2016. Την επόμενη μέρα συγκεντρώθηκαν μεγάλα πλήθη στη Βόρεια Μακεδονία, τη Βοσνία, την Αλβανία και το Κοσσυφοπέδιο για να δείξουν την υποστήριξή τους στον Ερντογάν. Αποτύπωσε με σαφήνεια τις δυνατότητες και τους μηχανισμούς που έχει ο Ερντογάν στα Βαλκάνια και στην τουρκική διασπορά, την οποία αξιοποιεί και χρησιμοποιεί όποτε το θέλει», ανέφερε ο ιστορικός Χέμαλ Αχμέτι.
Τα πράγματα δεν είναι ρόδινα
Ωστόσο, δεν ήταν όλα ομαλά για τον Ερντογάν κατά την προσπάθειά του για θρησκευτικό επεκτατισμό. Οι Ρουμάνοι μουσουλμάνοι ήταν οι πρώτοι που ήρθαν αντιμέτωποι με τις κινήσεις της τουρκικής ήπιας ισχύος και η αντίδραση ενάντια σε ένα τεράστιο τζαμί που είχε προγραμματιστεί στο Βουκουρέστι, οδήγησε στην ακύρωση του προγράμματος πέρυσι.
Η επιρροή της Τουρκίας στη Βουλγαρία είναι πολύ πιο βαθιά: Σύμφωνα με ένα πρωτόκολλο που υπέγραψαν οι δύο χώρες το 1998, η Τουρκία πληρώνει μισθούς 600 ιμάμηδων στη χώρα καθώς και ένα μέρος των δαπανών που βαρύνουν τα τζαμιά και άλλα θρησκευτικά ιδρύματα.
Ωστόσο, η έκταση των δεσμών της Τουρκίας με τη Βουλγαρία έχει επίσης ένα μειονέκτημα για τις τουρκικές και μουσουλμανικές μειονότητες της χώρας. Το βουλγαρικό εθνικιστικό Πατριωτικό Μέτωπο λέει ότι η Τουρκία χρησιμοποιεί μουσουλμάνους για να ανακατευτεί στις εγχώριες υποθέσεις της χώρας και ξεκίνησε νομική δράση το 2016 για την αντιμετώπιση της ξένης ανάμιξης.
Ο Βούλγαρος υπουργός Άμυνας κ. Κρασίμιρ Καρακάτσανοφ, πρώην ηγέτης του Πατριωτικού Μετώπου, ανέφερε συγκεκριμένα τα θρησκευτικά ιδρύματα της Τουρκίας στην αγωγή που κατέθεσε. Την ίδια χρονιά, οι προσπάθειες της Τουρκίας να κινητοποιήσει Βούλγαρους Τούρκους πυροδότησαν μια διπλωματική κρίση.
Αυτό είχε τις ρίζες της στην απομάκρυνση του Lyutvi Mestan το 2015 από την ηγεσία του Κινήματος για τα Δικαιώματα και τις Ελευθερίες, ένα κόμμα που κυριαρχείται από Τούρκους Βούλγαρους. Το κόμμα δήλωσε ότι η στάση του Mestan είχε ευνοήσει υπερβολικά την Άγκυρα στη διαμάχη της με τη Μόσχα, μετά την κατάρριψη του ρωσικού αεριωθούμενου από τις τουρκικές δυνάμεις εκείνο το έτος.
Στη συνέχεια, τον Φεβρουάριο του 2016, η Βουλγαρία κήρυξε τον Τούρκο πρεσβευτή Uğur Emiroğlu persona non grata λόγω “παραπτώματος”. Ο βουλγαρικός Τύπος αποκάλεσε τον Emiroğlu “έναν ιμάμη με διπλωματικό διαβατήριο” και κατηγορήθηκε ότι συνεργάστηκε με τον Mestan και ότι συχνά συμβούλευε τους θρησκευτικούς ηγέτες των τουρκικών μειονοτήτων.
Ο Ερντογάν ρίχνει λάδι στη φωτιά
Μετά τις εκλογές του επόμενου έτους, τα βουλγαρικά εθνικιστικά κόμματα στην προσωρινή κυβέρνηση του 2017 προχώρησαν στην ακύρωση της συμφωνίας του 1998 με την Τουρκία, αφήνοντας τους ιμάμηδες και τα θρησκευτικά τους ιδρύματα γεμάτα χρέη. Σε μια προσπάθεια επαναφοράς των σχέσεων, ο Ερντογάν κάλεσε τον Πρωθυπουργό της Βουλγαρίας Μπόικο Μπορίσοφ να παραστεί στην πλούσια τελετή έναρξης της αναστηλωμένης βουλγαρικής εκκλησίας του Αγίου Στεφάνου στην Κωνσταντινούπολη. Ο Ερντογάν μίλησε για την επιθυμία του να συνεχίσει τη χρηματοδότηση έργων αποκατάστασης στη Βουλγαρία.
Ωστόσο, οι εντάσεις συνέχισαν να αυξάνονται, καθώς οι προσπάθειες της Τουρκίας να χρηματοδοτήσουν ισλαμικά θεσμικά όργανα στη χώρα έφτασαν σε οριακό σημείο στις 27 Μαρτίου, όταν ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαβούσογλου δήλωσε ότι χάρη σε παρέμβαση της Τουρκίας ήρθε τροποποίηση στην βουλγάρικη βουλή που θα διέγραφε το χρέος 4 εκατ. ευρώ του Βούλγαρου Μουφτή. Ο νόμος πέρασε στις 28 Μαρτίου, αλλά το βουλγαρικό υπουργείο Εξωτερικών ήταν εξοργισμένο από την παρέμβαση του Τσαβούσογλου στην εγχώρια πολιτική διαμαρτυρόμενο μάλιστα και στην τουρκική πρεσβεία στη Σόφια.
Ο Ερντογάν έκανε επίσης αναφορές για το οθωμανικό παρελθόν της Βουλγαρίας και αυτό έμπλεξε ακόμα περισσότερο τα πράγματα για την Τουρκία πέρυσι, όταν έστειλε χαιρετισμούς στους “καταπιεσμένους αδελφούς” που ζουν στη γειτονική χώρα. «Αυτές οι πόλεις μπορεί φυσικά να βρίσκονται σε άλλα κράτη, αλλά πνευματικά βρίσκονται εντός των συνόρων μας», δήλωσε ο Ερντογάν, προκαλώντας μια ακόμη έντονη αντίδραση από το υπουργείο Εξωτερικών της Βουλγαρίας.
